Analiza przepisów koddeksu karnego- art. 300 § 1 i 300 § 2

Autor: Marcin Borowski

Przedmiot opinii: Czym różnią się przestępstwa z artykułu 300 § 1 i 300 § 2 k.k. Czy w związku z tym przestępstwo z art. 300 §2 jest typem kwalifikowanym do przestępstwa z art. 300 §1 czy innym przestępstwem?
 

Analiza prawna:  Przedmiotem ochrony przepisów art. 300 są interesy majątkowe wierzyciela (lub wierzycieli) przed działaniami dłużnika udaremniającymi lub uszczuplającymi zaspokojenie jego roszczeń majątkowych, a ponadto ponadindywidualny interes społeczny w postaci przestrzegania zasad uczciwości i rzetelności w sprawach majątkowych, w szczególności w obrocie gospodarczym (dalszy przedmiot ochrony).

W § 1 omawianego artykułu penalizuje się zachowania dłużnika, który wobec grożącej mu niewypłacalności lub upadłości udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że składniki swego majątku usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy albo rzeczywiście lub pozornie obciąża. W § 2 penalizacji podlegają analogiczne działania dłużnika, które zmierzają do udaremnienia egzekucji jego majątku.

Strona przedmiotowa czynu zabronionego z art. 300 § 1 k.k. składa się z następujących nierozłącznych elementów:

1. czynności sprawczych w postaci usuwania, ukrywania, zbywania, darowania, niszczenia, obciążania i uszkadzania;
2. okoliczności towarzyszącej realizacji czynności sprawczych w postaci: grożącej niewypłacalności lub upadłości sprawcy czynności karalnych
3. skutku w postaci udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia swojego wierzyciela przez sprawcę czynności karalnych.

Natomiast na stronę przedmiotową czynu zabronionego z art. 300 § 2 k.k. składają się:

1. czynności sprawcze w postaci usuwania, ukrywania, zbywania, darowania, niszczenia, obciążania i uszkadzania,
2. okoliczności towarzyszące realizacji czynności sprawczych w postaci: zajętego lub zagrożonego zajęciem majątku sprawcy
3. skutek w postaci: udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia swojego wierzyciela przez sprawcę czynności karalnych.

W typach czynu zabronionego określonych w art. 300 § 1 oraz 2 znamię skutku zostało oznaczone identycznie: alternatywnie jako udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela. Nie każde udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela jest karalne z mocy art. 300 § 1 lub 2, ale tylko udaremnienie lub uszczuplenie sprowadzone przez czynności sprawcze taksatywnie wymienione w tych przepisach. Skutek przestępny w wypadku przestępstw określonych w art. 300 § 1 i 2 może wystąpić bądź jako udaremnienie, bądź jako uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela. Okoliczność, że ustawodawca obok pojęcia "udaremnienie" posłużył się również pojęciem "uszczuplenie", przesądza o ich interpretacji.

Przez udaremnienie zaspokojenia wierzyciela należy rozumieć wyłącznie całkowite uniemożliwienie zaspokojenia jego roszczenia (wierzyciel nie znajdzie zaspokojenia nawet w części).

Przez uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela należy natomiast rozumieć uniemożliwienie zaspokojenia jego roszczenia w jakiejkolwiek części (ale nie w całości). Wymaganie, aby było to ograniczenie znaczne (tak na tle art. 6 § 1 ustawy o ochronie obrotu gospodarczego J. Wojciechowski, Ustawa o ochronie..., s. 41), nie ma uzasadnienia w brzmieniu przepisów art. 300 § 1 i 2. Innymi słowy, okoliczność, że dłużnik nieznacznie tylko uszczuplił zaspokojenie swojego wierzyciela, nie ma żadnego znaczenia w płaszczyźnie znamion typów czynu zabronionego, o których mowa w art. 300 § 1 i 2. Będzie natomiast miała istotny wpływ na ocenę karygodności zachowania się sprawcy, co może prowadzić do zastosowania art. 1 § 2 (M. Zoll Komentarz). Udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela, o którym mowa w przepisach art. 300 § 1 i 2, zawsze jest wyrządzeniem wierzycielowi szkody. Oba skutki przestępne określone w przepisach art. 300 § 1 i 2 są rozłączne w tym sensie, że względem określonego wierzyciela nie mogą wystąpić równocześnie. Dla zrealizowania znamienia skutku przewidzianego w art. 300 § 1 i 2 wystarczy udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia już choćby jednego wierzyciela. Przy tym może to być każdy z wierzycieli dłużnika, względem którego dłużnik ponosi odpowiedzialność osobistą - źródło powstania roszczenia wierzyciela jest obojętne.

Jak widać czynności wykonawcze sprawcy z art. 300 § 2 k.k. są powtórzeniem czynności z § 1 art. 300 k.k. Podobnie jest ze skutkiem. Mimo, iż wydawać by się mogło że czyn zabroniony jest przestępstwem przeciwko wymiarowi sprawiedliwości to Sąd Najwyższy jednoznacznie  stwierdził w swym uzasadnieniu do wyroku z dnia 4 listopada 2002 r. III KK 283/02, że określone w art. 300 §2 k.k. zachowanie dłużnika, mające na celu udaremnienie wykonania orzeczenia sądu, w istocie sprowadza się do udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia swojego wierzyciela.

Odmiennie aniżeli w wypadku przestępstwa określonego w art. 300 § 1, przedmiotem oddziaływania sprawcy przestępstwa określonego w art. 300 § 2 nie może być każdy składnik jego majątku, ale jedynie składnik "zajęty lub zagrożony zajęciem". Do dziś pełną aktualność zachowało następujące, przedwojenne jeszcze, orzeczenie SN: "Mienie jest "zajęte" z chwilą dokonania ustawowych formalności zajęcia przez uprawnioną do tego władzę, a stan "zajęcia" trwa ustawowo dopóty, dopóki nie zostanie uchylony w toku (...) przepisanego postępowania" (wyrok z 11 stycznia 1938 r., 1 K. 1482/37, Zbiór Orzeczeń SN. Orzeczenia Izby Karnej 1938, z. VII, poz. 163). Dodać tu tylko trzeba, że niekiedy stan zajęcia powstanie z mocy samego prawa, niekiedy też z mocy samego prawa zajęcie upadnie.

Różnica między art. 300 § 1 a art. 300 § 2 zachodzi jedynie w kontekście okoliczności towarzyszących realizacji czynności sprawczych. Przedmiotem czynu z art. 300 § 2 KK jest nie całe jego mienie (tak jak w przestępstwie z art. 300 § 1 KK), lecz tylko mienie zajęte lub zagrożone zajęciem. O ile w przypadku art. 300 § 1 k.k. wystarczającym wydaje się być wskazanie samego zaistnienia czynności, np. usuwanie, to w przypadku § 2 zabieg ten wydaje się być dopiero pierwszym etapem wykazania tej czynności. W dalszej kolejności, sąd zmuszony jest bowiem do zbadania, czy rozważana czynność odnosi się do składnika zajętego lub zagrożonego zajęciem. Innymi słowy, w § 1 wystarczy podanie czynności, a w § 2 niezbędne jest dokładne jej opisanie. Postrzeganie art. 300 § 2 jako posiadającego cechy wpływające na większą szkodliwość społeczną czynu jest bezzasadne. Społeczna szkodliwość czynu jest de facto taka sama stąd nie ma mowy o przestępstwie typu kwalifikowanego w art. 300 § 2 w stosunku do art. 300 § 1.

Typem kwalifikowanym przestępstwa z art. 300 § 1 jest natomiast przestępstwo z art. 300 § 3. Do znamion kwalifikujących należy przede wszystkim wyrządzenie szkody wielu wierzycielom. Ustawodawca posłużył się nieostrym pojęciem znamienia kwalifikującego, jakim jest określenie "wielu wierzycieli". Biorąc pod uwagę fakt, iż § 1 wymienia tylko jednego wierzyciela, określenie "wielu" użyte w § 3 należy interpretować jako "więcej niż jednego".

Odpowiedź: Przestępstwo z art. 300 § 2 jest podstawowym typem przestępstwa a nie typem kwalifikowanym przestępstwa z art. 300 § 1.

Prawa człowieka- organizacje międzynarodowe.

Autor: Maja Rudzka

Prawa człowieka to koncepcja, według której każdemu człowiekowi przysługują pewne prawa, których źródłem obowiązywania jest przyrodzona godność ludzka. Każ de państwo ma obowiązek ochrony tych praw, niezależnie od swojego ustroju i krajowej regulacji prawnej. Poszanowanie praw człowieka i godności ludzkiej jest uznawane za podstawę sprawiedliwości i pokoju na świecie. Ponadto, przywileje te przysługują każdemu człowiekowi od chwili urodzeniai nie można się ich zrzec. Istnieją niezależnie od władzy oraz nie mogą być przez nią dowolnie regulowane, obowiązują niezależnie od potwierdzenia przez władzę państwową. W końcu, co najważniejsze- wszystkie stanowią integralną i współzależną całość. Zgodnie ze współcześnie akceptowanymi wolnościami, wszyscy ludzie powinni móc domagać się ich respektowania, niestety wciąż prawa człowieka są łamane, a wszelkie próby polepszenia sytuacji to istna ‘walka z wiatrakami’. Celem mojej pracy będzie przybliżenie problemu łamania praw człowieka na całym świecie.

Najważniejszym dokumentem, dotyczącym praw człowieka jest Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, którą przyjęło Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 10 grudnia 1948 roku. Razem z nią przyjęto rezolucje, odnoszące się do prawa petycji, spraw mniejszości, popularyzowaniu informacji o Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka jak również do przygotowań projektów przepisów wykonawczych. Według Artykułu 1 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka „wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem oraz powinni postępować w stosunku do siebie wzajemnie w duchu braterstwa”. Wydawałoby się, że działania podjęte przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w celu ochrony naszej godności, życia i bezpieczeństwa osobistego to ruch wystarczający. Jak się jednak okazuje, jest to zaledwie pierwszy krok w walce z łamaniem praw człowieka.

W Azji mamy do czynienia z łamaniem praw człowieka niemal na każdym kroku. Głównie prześladuje się i torturuje ludzi z powodu ich poglądów politycznych. Konflikty zbrojne i etniczne pochłonęły życie tysięcy osób cywilnych w regionie Azji i Pacyfiku i pociągnęły za sobą inne rodzaje naruszeń praw człowieka, od tortur poprzez „zaginięcia” do samowolnych aresztowań. Łamane prawa dotyczą także wolności słowa, prawa do bezpieczeństwa i co najgorsze- życia. Najczęściej tendencje te obserwuje się w Chinach i na znacznej części Płw. Indochińskiego.

Okazuje się także, że nawet Europa, będąca przecież kolebką kultur i narodów nie ustrzegła się przed przypadkami łamania praw człowieka. Na kontynencie „demokracji” i postępu cywilizacyjnego, ogólnie znane są przypadki nieposzanowania prawa do życia, wyznania, dostępu do edukacji itd. Najbardziej znane dotychczas przypadki łamania praw człowieka miały miejsce w Czeczenii, na Bałkanach, w Hiszpanii i Irlandii Północnej, jednak jest to zaledwie nieznaczna cześć działań, jakie mają miejsce.

Sytuacja W Północnej i Południowej Ameryce także nie należy do najlepszych. Nagminne nieprzestrzeganie prawa do życia, czy bezpodstawne aresztowania za poglądy polityczne i religijne to niestety częsty widok. Najgorzej wygląda to chyba w Meksyku, gdzie korupcja i korzyści osobiste władzy są podstawą do łamania praw ludzi żyjących na tym terytorium. Bardzo podobnie sytuacja wygląda także na Kubie, gdzie winę za nieprzestrzeganie praw człowieka ponosi system komunistyczny.

Próby walki z nieprzestrzeganiem godności człowieka, oprócz organizacji rządowych działających na terenie kraju i wychodzących z jego inicjatywy, podejmują także liczne niezależne organizacje pozarządowe międzynarodowe. Dokonują tego tylko metodami pokojowymi, między innymi prowadząc edukację, występując w szczególnych sprawach sądowych w obronie ludzi pokrzywdzonych, organizując akcje obywatelskie. Do jednej z nich zaliczamy na przykład prężnie działającą Amnesty International.

Celem wyżej wymienionej organizacji jest zapobieganie naruszeniom fundamentalnych praw człowieka poprzez wszelkie pokojowe akcje obywatelskie oraz realną pomoc finansową i prawną poszkodowanym osobom. Zasadami działania Amnesty International są pełna niezależność polityczna i finansowa oraz maksymalny obiektywizm. Początki organizacji sięgają listopada 1960, a członkowie dobrowolnie poświęcają swój czas i energię, solidaryzując się z ofiarami przypadków naruszeń praw człowieka. Podstawą działalności Amnesty International jest międzynarodowa solidarność. Członkowie organizacji pochodzą z wielu różnych kultur i mają różne poglądy, jednak jednoczy ich chęć działania na rzecz świata, w którym przestrzegane będą prawa każdego człowieka. Podejmują działania w sprawie różnorakich przypadków naruszeń praw człowieka, dokonywanych przez wszystkie władze, bez względu na to, czy ofiary aktualnie znajdują się w centrum zainteresowania mediów, czy też ich cierpienia są ignorowane. W 1977 roku, Amnesty International za swą działalność na rzecz ludzi, otrzymało Nagrodę Nobla.

Następną organizacją zajmującą się walką z łamaniem praw człowieka jest Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża. Nie jest to organizacja pozarządowa, ani rządowa, pomimo iż współpracują z nią rządy państw i oprócz działalności społecznej oraz indywidualnej, obejmuje zakres działalności państwowej. Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża to prywatna organizacja humanitarna z siedzibą w Genewie, której głównym celem działania jest pomoc poszkodowanym w wyniku konfliktów zbrojnych. Ogólnie mówiąc, organizacja jest niezależną, neutralną organizacją zapewniający ochronę i pomoc humanitarną ofiarom wojny i przemocy. Interweniuje również w tych sprawach u właściwych władz, zajmuje się poszukiwaniem zaginionych oraz wymianą jeńców podczas wojny Komitet spieszył z pomocą humanitarną ofiarom konfliktów w Wietnamie, na Bliskim Wschodzie, w Ameryce Środkowej i Afryce. Uczestniczy w przygotowaniu projektów konwencji dotyczących humanitarnego prawa konfliktów zbrojnych. Może z upoważnienia stron walczących występować w roli mediatora i pośredniczyć w wymianie jeńców wojennych, rannych i chorych osób cywilnych. Dodatkowo, jest trzykrotnym laureatem Pokojowej Nagrody Nobla.

Human Rights Watch także udziela się w sprawie polepszenia warunków życia ludzi. To pozarządowa organizacja zajmująca się ochroną praw człowieka, powstała w 1988 z przekształcenia Helsinki Watch. Skupia się przede wszystkim na obronie wolności słowa i przekonań, zwalczaniu cenzury, zapewnieniu oskarżonym prawa do uczciwego procesu i ewentualnego azylu, przeciwdziała zabójstwom politycznym, zapobiega torturom i arbitralnemu pozbawianiu wolności, ochronie praw kobiet (w tym prawa do aborcji) i praw dziecka, zwalczaniu przekazywania broni reżimom i partyzantom naruszającym prawa człowieka. W przeciwieństwie do Amnesty International, Human Rights Watch nie jest organizacją członkowską- skupia się bowiem na lobbingu i pracy z mediami.

Reasumując, prawa człowieka są prawami o charakterze moralnym, zbiorem postulatów domagających się poszanowania wartości najcenniejszych dla człowieka, takich jak życie, godność, wolność, swobodny rozwój. Przysługują każdemu człowiekowi bez względu na rasę, płeć, język, wyznanie, przekonania polityczne, pochodzenie narodowe i społeczne, majątek itp. Choć pomimo starań, nie jesteśmy w stanie zapobiec wszystkim przypadkom łamania praw człowieka, to działalność organizacji międzynarodowych i rządowych oraz polepszanie naszej własnej świadomości obywatelskiej jest najlepszym sposobem na zminimalizowanie ich występowania.

Sądownictwo administracyjne II Reczypospolitej

Autor: Marcin Borowski

I. Wstęp

Stan państwa Polskiego w momencie odzyskania niepodległości był ciężki. Odtworzenie w jak najszybszym czasie ustroju państwa, czyli również sądownictwa administracyjnego, nie było dla nowych władz zadaniem prostym. Początkową fazą przeobrażenia ustrojowego musiało być utrzymanie w mocy ustaw państw zaborczych oraz ich przystosowanie do realiów państwa niepodległego. Niezbędnym było utrzymanie tego stanu do chwili wypracowania ogólnokrajowego uregulowania. 

Dnia 15 lipca 1920 roku uchwalona została Ustawa Konstytucyjna zawierająca statut organiczny województwa śląskiego. 39 artykuł tejże ustawy stanowił, że w miejsce niemieckich, pruskich oraz austriackich sądów będących sądami zwyczajnymi, powołane zostały sądy administracyjne, które miały posiadać swe kompetencje do momentu powstania ujednoliconego prawodawstwa w ramach całego państwa. Została również podjęta decyzja o powołaniu śląskiego trybunału administracyjnego w możliwie najkrótszym czasie. Przepisy przejściowe miała za zadanie wydać Tymczasowa Rada Wojewódzka.

W Konstytucji Marcowej w art. 71 ustanowiono zasadę dwuinstancyjności. Art. 73 przewidywał natomiast ustawowe rozwiązanie kwestii kontroli legalności decyzji administracyjnch przez sądy administracyjne. Najważniejszym organem sądownictwa administracyjnego miał stać się Najwyższy Trybunał Administracyjny.

Konstytucja w tej kwestii pokrywała się z opinią większości prawniczych środowisk, które opowiadały się za stworzeniem sądownictwa administracyjnego z dwoma instancjami. Oparcie stanowić miały wzorce pruskie jak również francuskie. Dużym zaskoczeniem był wybór austriackiego modelu sądownictwa jednoinstancyjnego, którego zwolennikiem był pierwszy prezes NTA - Jan Sawicki, autor projektu będącego podstawą dla ustawy o Najwyższym Trybunale Administracyjnym. Tenże model traktowany był jako rozwiązanie tymczasowe. Przeszkodą w natychmiastowym stworzeniu dwuinstancyjności sądownictwa administracyjnego były problemy kadrowe i finansowe. Na terenach zaboru pruskiego sądownictwo to pozostawało zatem w niezmienionej formie.

W II RP funkcjonowały więc jednocześnie dwa typy sądownictwa administracyjnego. Pierwszy – wzorowany na modelu austriackim na obszarach dawnych zaborów rosyjskiego i austriackiego. Drugi – sądownictwo trójinstancyjne wzorowane na modelu pruskim na terenach dawnego zaboru pruskiego. Powyższe typy skupiały się w NTA.

II. Podstawowe zasady sądownictwa w II RP

Ustawy zasadnicze z 1921 oraz 1935 roku określały miejsce sądów w systemie organów państwowych.  Sprecyzowana została struktura i właściwości sądownictwa. Stało się to przede wszystkim za sprawą sformułowania przewodnich zasad sądownictwa:

• wyłączenie z kompetencji sądów uprawnienia do badania legalności aktów ustawodawczych,
• nominacja sędziów,
• wyłączna kompetencja sądów w sprawach wymiaru sprawiedliwości,
• hierarchiczno – instancyjna budowa sądownictwa,
• udział społecznego czynnika w wymiarze sprawiedliwości,
• niezawisłość sędziów,

Zarówno konstytucja z 1921 jak i z 1935 roku formułowała zasadę wyłączenia z kompetencji sądów uprawnienia do badania legalności aktów ustawodawczych. Ustawa zasadnicza z 1921 roku w art. 81 stanowiła, iż sąd nie miał uprawnień do badania ważności ustaw, które zostały należycie ogłoszone. Sądy mogły natomiast oceniać zgodność aktów niższego rzędu z ustawami. Konstytucja kwietniowa w art. 64 zakazywała sądom badania ważności ustaw. Zakaz ten obejmował zarówno dekrety jak i ustawy. Nie dopuszczano możliwości badania  zgodności ustawy z konstytucją przez sądy. Miały one wyłącznie stosować prawo.

Stanowiska sędziowskie obsadzane były w drodze nominacji. Wybieralność sędziów była odstępstwem od tej zasady. Sędziowie byli nominowani przez prezydenta (później sędziów grodzkich mianował minister sprawiedliwości). Interesujący jest art. 76 konstytucji marcowej, w którym przewidziano powoływanie sędziów pokoju przez ludność. Kandydaci na sędziów musieli ukończyć studia prawnicze, aplikację sądową, oraz zdać egzamin sędziowski.

Zasada wyłącznej kompetencji sądów w sprawach wymiaru sprawiedliwości znajdowała się w zapisach konstytucji z 1921 roku oraz w Konstytucji Kwietniowej (głosiła bezwzględne prawo obywatela do sądowego dochodzenia zadośćuczynienia za doznane szkody). W rzeczywistości odchodzono od tych zapisów formułując odstępstwa – przenoszono uprawnienia sądów na władze administracyjne.

Niezwykle ważna była również zasada hierarchiczno – instancyjnej budowy sądownictwa. Przejawiała się ona w podziale na odpowiednie stopnie sądów rozpatrujące konkretne sprawy. Sądy poszczególnych stopni były podporządkowane hierarchicznie. Przewidziano także możliwość zmiany wyroku przez zastosowanie środków odwoławczych. Zapewniało to jednolitość orzecznictwa wymiaru sprawiedliwości.

Zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości tak naprawdę nigdy nie została w pełni wprowadzona w życie. Deklarowano elekcję sędziów pokoju przez obywateli i utworzenie sądów przysięgłych. Miało to również obejmować skład sądów handlowych i sądów pracy. Sądy przysięgłych, działające wyłącznie na terenach  byłej Galicji zlikwidowano w 1938 roku. Sędziowie pokoju nigdy nie zostali powołani.

Zasada niezawisłości sędziów wyznaczała ich niezależność oraz wyłączną podległość  ustawom. Orzeczenia sądowe nie mogły być zmienione przez żadną inną władzę. Niedopuszczalne było usunięcie sędziów z urzędu, przeniesienie ich bądź zawieszenie wbrew ich woli. Mogło do tego doprowadzić wyłącznie zgodne z obowiązującym prawem orzeczenie sądowe. Wzmacniało to immunitet sędziowski. Zakaz przynależności sędziów do partii politycznych miał za zadanie chronić bezstronności przy wydawaniu wyroków. 

III. Sądy powszechne

Administracja była w pewnym sensie także kontrolowana przez sądownictwo powszechne. Miało ono jednak znaczenie w nielicznych sprawach (karno-administracyjnych czy odszkodowawczych).

Rozpatrywanie spraw pod kątem ich merytoryczności odbywało się w sądach pierwszej instancji. Weryfikacja prawidłowości następowała w sądach drugiej instancji. Sąd trzeciej instancji kontrolował natomiast sądy niższych instancji pod kątem prawidłowego  stosowania prawa.

Wprowadzono jednolitą organizację sądownictwa powszechnego. Ustanowiono czterostopniową strukturę organizacyjną sądów, na którą składały się: sądy grodzkie, sądy okręgowe, sądy apelacyjne oraz Sąd Najwyższy

IV. Sądy szczególne

Oprócz sądów powszechnych istniały także sądy szczególne: pracy, wyznaniowe, wojskowe oraz rozpatrujące sprawy z zakresu stosunków publicznoprawnych. Do tych ostatnich zaliczamy: Trybunał Stanu, Trbunał Kompetencyjny oraz Najwyższy Trybunał Administracyjny.

V. Sądownictwo administracyjne

Sądowa kontrola działalności administracji publicznej bierze swój początek w wieku XIII w państwie policyjnym. Kontroli podlegały ówcześnie sprawy majątkowe uznawane za sprawy cywilne. W sprawach tych orzeczenia wydawały sądy powszechne. Procedury cywilne stanowiły dla nich oparcie, kontrolując przy tym administracje. Warto zaznaczyć, że w niektórych państwach Europy (Wielka Brytania, kraje skandynawskie) sądy powszechne  sprawują kontrolę nad administracją po dziś dzień. Pojawienie się nowoczesnego sądownictwa administracyjnego w Europie datujemy na wiek XIX. Jednym z najważniejszych elementów ustroju państwa konstytucyjnego było powstanie sądów administracyjnych. Pełniły one rolę twórców prawa. Stanowiły spoiwo prawa administracyjnego, konstytucyjnego, oraz pozostałych dziedzin prawa. Kształtowały zatem prawo publiczne.

VI. Najwyższy Trybunał Administracyjny

Aspekt historyczny

Dnia 3 sierpnia 1922 roku powstał na mocy ustawy Najwyższy Trybunał Administracyjny. Był pierwszym w dziejach suwerennego państwa polskiego, utworzony przez polskiego prawodawcę sąd administracyjny który swoim zasięgiem obejmował cały kraj. NTA ogłoszony został pierwszy raz w Konstytucji Marcowej. Sądownictwo administracyjne było wówczas postrzegane jako składnik główny państwa praworządnego. Dostrzeżono również jego istotną rolę jako instytucji administracji. NTA stał się sądem jednoinstancyjnym. Ustawa o Najwyższym Trybunale Administracyjnym była kilkukrotnie nowelizowana aby ostatecznie zostać zastąpiona rozporządzeniem prezydenta Ignacego Mościckiego. Istotne postanowienia ustawy z 1922 roku pozostawały niezmienione (organizacja, zasady właściwości i orzekania NTA). Zakres zmian dotyczył uprawnień nadzorczych ze strony prezesa Rady Ministrów nad Trybunałem oraz znacznego usprawnienia jego funkcjonowania. Sąd w coraz większej mierze zależał od władzy wykonawczej. Ograniczona została również zasada jawności i ustności postępowania.  Umożliwiono orzekanie jednoosobowe. Wszystkie te zabiegi miały na celu znaczne skrócenie czasu rozpatrywania skarg przez NTA. Trybunał operujący polskim językiem urzędowym, miał swoją siedzibę w Warszawie.

Skład NTA

Najwyższy Trybunał Administracyjny tworzyli: pierwszy prezes, prezesi izb oraz sędziowie, których w pewnym okresie było blisko pięćdziesięciu. Wszyscy oni korzystali z pełni praw sędziowskich, którą gwarantowała konstytucja. Pierwszego prezesa i prezesów mianował na stanowisko Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek RM. Wybierani oni byli spośród osób sprawujących przez conajmniej 2 lata urząd sędziego trybunału. Sędziowie byli wybierani spośród kandydatów, których wysunęło Zgromadzenie prezesów i sędziów Najwyższego Trybunału Administracyjnego (Ogólne Zgromadzenie Trybunału). Jeszcze przed mianowaniem prezesów, Rada Ministrów zasięgać miała opinii pierwszego prezesa. Ich wynagrodzenie było zrównane z wynagrodzeniem pierwszego prezesa, prezesów oraz sędziów Sądu Najwyższego. Trybunał został podzielony na izby zgodnie z kryterium rzeczowym rozpoznawanych spraw. Liczba izb wynosiła od dwóch do pięciu. Orzekano w grupach 3 lub 7 osobowych, albo też na zgromadzeniu ogólnym. W ramach NTA funkcjonowała też kancelaria oraz sekretariat prawniczy. W skład NTA wchodziły osoby o wysokich kwalifikacjach. Ustawa o NTA stanowiła, iż połowa członków musiała posiadać kwalifikacje sędziowskie, a wszyscy wykształcenie wyższe prawnicze. Sprecyzowanie ściślejsze wymogów kwalifikacyjnych nastapiło przez wydanie Rozporządzenia Prezydenta RP z 1932 roku_. Zmniejszona została do 1/3 liczba członków Trybunału posiadającego kwalifikacje sędziowskie (zostały jednolicie określone przepisami Rozporządzenia Prawo o ustroju sądów powszechnych z dnia 6 lutego 1928 roku, gdyż wcześniej stosowane były różne przepisy byłych zaborców). By zostać sędzią NTA należało:

1. posiadać obywatelstwo polskie oraz korzystać z pełni praw cywilnych i obywatelskich,
2. posiadać nieskazitelną przeszłość,
3. posługiwać się polskim językiem w piśmie i mowie,
4. ukończyć uniwersyteckie studia prawnicze oraz zdać egzaminy w Polsce,
5. przynajmniej 10 lat doświadczenia jako sędzia lub prokurator w sądownictwie powszechnym albo wojskowym, lub co najmniej 10 lat stażu w administracji państwowej na stanowisku referendarskim, albo co najmniej 15 lat pracy w zawodzie adwokata

O posadę sędziego w NTA mogli ubiegać się również: profesorowie zwyczajni prawa na polskich państwowych uniwersytetach, sędziowie Sądu Najwyższego i Najwyższego Sądu Wojskowego. W składzie NTA zabrakło czynnika obywatelskiego mimo wzmianek o nim w Konstytucji Marcowej.

Właściwości i zakres działania NTA

Trybunał sprawdzał pod  kątem zgodności z prawem (legalności) akty administracyjne (decyzje). Dotyczyło to zarówno aktów administracyjnych wydawanych przez organy administracji rządowej jak i samorządowej. Spod kompetencji Trybunału wyłączono konkretnie wyodrębnione kategorie spraw:

• desygnowania na urzędy i stanowiska publiczne,
• będące w zakresie kompetencji sądów cywilnych,
• dyscyplinarnych,
• działania wojenne, mobilizacja i organizacja wojska,
• reprezentowanie państwa,
• decyzje administracyjne wydane na podstawie swobodnego uznania.

Od 1932 r. spod orzecznictwa Trybunału były wyłączone również inne sprawy, jeżeli tak stanowiły przepisy szczególne. NTA mógł natomiast badać czy organ administracji był w ogóle uprawniony, w danym przypadku, do wydawania decyzji w oparciu o swobodne uznanie, oraz czy nie nastąpiło przekroczenie uprawnień. Trybunał charakteryzował się całkowitą niezawisłością zarówno przy rozpoznawaniu spraw, jak i przy wydawaniu wyroków. Podlegał wyłącznie ustawom. Wyroki NTA były ostateczne.

Podstawą prawną skargi do NTA było naruszenie publicznych praw podmiotowych, tzn. że upowazniony do wniesienia skargi  - wnoszonej do NTA bezpośrednio – był wyłącznie podmiot, który twierdził, że orzeczenie albo zarządzenie narusza jego prawa lub obarcza go obowiązkiem bez podstawy prawnej. Ewentualna skargę należało wnieść bezpośrednio do Trybunału w terminie 2 miesięcy od dnia doręczenia decyzji stronie wnoszącej skargę lub orzeczenia osobie skarżącej. Jednak, by móc złożyć skargę konieczne było wyczerpanie toku instancji administracyjnych (można było jedynie skarżyć decyzję wydaną w ostatniej instancji).

Samo wniesienie skargi do Najwyższego Trybunału Administracyjnego nie wstrzymywało wykonania zaskarżonego orzeczenia czy zarządzenia. Ażeby wykonanie zarządzenia lub orzeczenia zostało wstrzymane, trzeba było po wniesieniu skargi do NTA zażądać od władzy administracyjnej wstrzymania jego wykonania. Odpowiednie organy administracyjne były wtedy zobligowane do rozpatrzenia takiego żądania pozytywnie, np. gdy mogło to wyrządzić ciężkie do naprawienia szkody dla skarżącego. Wyjątek stanowiły przypadki, gdy wstrzymanie wykonania skutkowało negatywnie dla dobra publicznego. O ewentualnym wstrzymaniu wykonania zaskarżonego aktu miała decydować ostatnia instancja administracyjna. W razie przeciągania się w czasie rozpatrzenia wniosku w tej sprawie, lub gdy nastąpiła odmowa wstrzymania, NTA mógł na wniosek jednej ze stron sam zadecydować o wstrzymaniu wykonania orzeczenia lub zarządzenia.

Najwyższy Trybunał Administracyjny będący sądem kasacyjnym mógł w razie nie stwierdzenia naruszenia prawa oddalić skargę bądź w przypadku wystąpienia uchybień prawnych - uchylić całkowicie lub częściowo zaskarżony akt. Kiedy nastąpiło uchylenie decyzji danego organu, był on zobowiązany do wydania nowej decyzji. Miał mieć przy tym też wzgląd na ostateczne ustalenia zawarte w wyroku NTA.

Trybunał nie rozpoznawał skarg, które:

1. nie wchodziły w zakres jego kompetencji
2. nie mają podstawy prawnej do wniesienia
3. zostały już osądzone
4. nie wyczerpały administracyjnego toku instancji
5. zostały wniesione po upływie ustawowego terminu

Posiedzenie, na którym Trybunał rozpatrywał Skargi było niejawne. Rozpatrzenie mogło również odbywać się na rozprawie. Orzecznictwo NTA prezentowało wysoki poziom merytoryczny. Odgrywało również ważną rolę, w okresie swojego funkcjonowania, ponieważ wpływało na sposób działania administracji, a także  na politykę najważniejszych państwowych organów. Niezwykle istotne było orzecznictwo obejmujące zasady postępowania administracyjnego, kiedy nie obowiązywały ogólnokrajowe normy postępowania. Stan ten zmieniło dopiero Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 22 marca 1928 roku.. Składy orzekające zostały podzielone na: zwykły, wzmocniony oraz pełny (Zgromadzenie Ogólne). Trybunał orzekał w składzie 3 sędziów. W razie bardziej skomplikowanych spraw orzekano w składach wzmocnionych lub w składzie pełnym. Posiedzenia zgromadzenia ogólnego oraz  kolegium zwiększonego były niejawne.

Podsumowanie

NTA na pewno nie spełnił całości lokowanych w nim nadziei, planów, jednakże generalnie jego funkcjonowanie oraz rolę, którą odegrał w systemie organów II Rzeczypospolitej, należy ocenić pozytywnie

VII. Inwalidzki Sąd Administracyjny

Inwalidzki Sąd Administracyjny powołano ustawą z dnia 26 1935 r. na podstawie art. 44 Konstytucji Marcowej jako sąd specjalny. Utworzony został na okres przejściowy (miał działać do 1940 roku, kiedy to działalność miały rozpocząć sądy ubezpieczeń społecznych), celem zmniejszenia  dużego obciążenia NTA. Owa ustawa nowelizowała przepisy emerytalne, w wyniku czego świadczenia wielu inwalidów wojennych zostały ograniczone. ISA zajmował się orzecznictwem w sprawach skarg na decyzje związane z rentami oraz emeryturami inwalidów wojennych  i wojskowych, przysługujących również osobom po nich pozostałym.

W ISA, będącym sądem kasacyjnym obowiązywały te same przepisy co w NTA, jednakże sąd ten posiadał uprawnienia rewizyjne (mógł rozstrzygać merytorycznie).

Był powiązany z NTA organizacyjnie i w pewnym stopniu personalnie. ISA tworzyli: przewodniczący oraz sędziowie oddelegowani z NTA (decyzją pierwszego prezesa), oraz ławnicy. Powoływano ich na jeden rok. Przywilej do powoływania ławników miał Premier. Połowę wszystkich ławników stanowili urzędnicy z wykształceniem prawniczym, podlegający ministrom Opieki Społecznej i Skarbu. Druga połowa była wybierana spośród inwalidów, którzy odebrali średnie wykształcenie i zostali wskazani przez stowarzyszenia inwalidów. W związku z tym obywatele mieli udział w wykonywania sądownictwa administracyjnego.

Należy także wspomnieć o Sądach Ubezpieczeń Społecznych. Powołane one zostały na mocy ustawy z dnia 28 lipca 1939 roku. Sprawowały wymiar sprawiedliwości w sporach z zakresu ubezpieczeń społecznych, jednakże sądy te nie zostały zorganizowane przed wybuchem II wojny światowej

VIII. Trybunał Kompetencyjny

Trybunał ten był szczególnym sądem. Utworzony został dla rozstrzygania sporów kompetencyjnych pomiędzy sądami oraz organami administracji. Został powołany w 1925 roku w Warszawie, mocą ustawy z dnia 25 listopada.

Trybunał składał się z 2 prezesów, a także z 14 członków mianowanych przez prezydenta na wniosek Prezesa Rady Ministrów na 5 letnią kadencję. Istniała możliwość ponownej reelekcji. Prezesi pełnili swe obowiązki kolejno po sobie przez piętnaście miesięcy. Część Trybunału Kompetencyjnego tworzyli sędziowie NTA, nastepnie sędziowie z Sądu Najwyższego oraz znawcy prawa nie pełniący żadnych funkcji w administracji i sądownictwie (były wskazywane przez wydziały prawa uniwersytetów państwowych).

Trybunał Kompetencyjny rozstrzygał w składzie całego Zgromadzenia Ogólnego Trybunału (conajmniej dziesięciu członków wraz z przewodniczącym, przy czym trzech z nich musiało pochodzić spoza SN i NTA). Orzekano w ten sposób w sprawach przekazanych przez składy: siedmiu lub trzech członków. W ustnych rozprawach orzekano w składzie siedmiu członków (przewodniczący oraz po 2 członków z SN, NTA oraz osób wyróżniających się wiedzą prawniczą nie będących członkami TK). We wszelkich innych sprawach orzekano w składzie trzech członków (przewodniczący wraz z jednym członku z SN oraz NTA).

Samo postępowanie przed Trybunałem składało się z dwóch części. Pierwszy etap to  rozpoznanie wstępne podczas posiedzenia niejawnego. Sprawdzane było wówczas czy nie miały miejsca uchybienia, oraz czy wniosek w sprawie wpłynął z zachowaniem wszelkich terminów. W przypadku nie stwierdzenia uchybień  ustalano termin rozprawy, powiadamiając przy tym naczelne organy administracji i zainteresowane strony. Przed rozprawą przewidziano możliwość przesłuchania zainteresowanych osób, świadków, znawców, oraz zebranie dowodów, wyjaśnień przez sądy lub władze administracyjne. Druga część postępowania przed TK to ustna rozprawa na posiedzeniu jawnym. Prawo przewidziało możliwość utajnienia rozprawy ze względu na ważny interes publiczny. Orzeczenia były ogłaszane na jawnych posiedzeniach. Obowiązywał przymus adwokacki (osoby z prawniczym wykształceniem były zwolnione z tego obowiązku). Orzeczenia TK zapadały bezwzględną większością głosów podczas tajnej narady. W razie takiej samej liczby głosów decydował przewodniczący składu orzekającego. Orzeczenie w danej sprawie było wiążące dla władz sądowych i administracyjnych. Władza posiadająca ustaloną właściwość dla danej sprawy podejmowała postępowanie na wniosek albo z urzędu. Orzeczenie wraz z jego uzasadnieniem ogłaszano tuż po rozprawie, bądź w okresie 1 miesiąca od dnia rozprawy - podczas innego posiedzenia, które zapowiadał przewodniczący składu orzekającego. Nie pobierano jakichkolwiek opłat skarbowych za postępowanie przed Trybunałem Kompetencyjnym. Strony nie mogły liczyć na zwrot kosztów postępowania.

IX. Zakończenie

II RP w niezwykle krótkim czasie stworzyła swój własny, odrębny ustrój. Wzorował się on na rozwiązaniach sprawdzonych w państwach zaborczych. Zachował on przy tym  możliwie najdalej idącą spójność. Stojący na czele sądownictwa administracyjnego Najwyższy Trybunał Administracyjny był tworzony na wzór rozwiązań austriackich. Rozwiązania pruskie przejawiały się w pozostawieniu na byłych terenach tego zaboru niższych instancji sądownictwa administracyjnego. Po wybuchu II wojny światowej polskie sądownictwo funkcjonowało w nieznacznym stopniu na obszarze Generalnego Gubernatorstwa. Ziemie włączone do III Rzeczy objęte zostały jurysdykcją wyłącznie sądów niemieckich. Na obszarach zajętych przez ZSRR polskie sądownictwo administracyjne także nie mogło funkcjonować.

Powstanie NTA było wydarzeniem precedensowym. Był to pierwszy przypadek w dziejach naszego państwa, gdy stworzono w pełni polski organ sądownictwa administracyjnego

X. Źródła

1. Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. (Dz. U. Nr 44, poz. 267)
2. Ustawa z dnia 3 sierpnia 1922 r. o Najwyższym Trybunale Administracyjnym. (Dz.U. 1922 nr 67 poz. 600)
3. Ustawa Konstytucyjna z dnia 15 lipca 1920 r. zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz.U.R.P. nr 73, poz. 494)
4. Ustawa z dnia 25 listopada 1925 r. o Trybunale Kompetencyjnym. (Dz.U. 1925 nr 126 poz. 897)
5. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 30 kwietnia 1927 r. w sprawie regulaminu Trybunału Kompetencyjnego. (Dz.U. 1927 nr 42 poz. 373)
6. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych. (Dz.U. 1928 nr 12 poz. 93)
7. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 25 maja 1928 r. w sprawie wydania regulaminu Najwyższego Trybunału Administracyjnego. (Dz.U. 1928 nr 57 poz. 537)
8. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o postępowaniu administracyjnym. (Dz. U. RP nr. 36, poz. 341)
9. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 grudnia 1928 r. o trybie postępowania przy obsadzaniu wolnych stanowisk sędziowskich w sądach apelacyjnych, okręgowych i grodzkich (Dz.U. 1928 nr 104 poz. 935)
10. Rozporządzenia Prezydenta RP z 27 października 1932 roku o Najwyższym Trybunale Administracyjnym (Dz.U. z 1932 r. Nr 94, poz. 806)