Autor: Maja Rudzka
Oświecenie
to okres w historii Europy przypadający na XVI- XVIII w. (dokładniej na lata
1688-1789). W szerszym rozumieniu jest to epoka, która zapisała się w dziejach kultury europejskiej pomiędzy barokiem a romantyzmem. W Polsce
oświecenie datowane jest od
lat 40. XVIII w. do początków
XIX w. Na Zachodzie, szczególnie we Francji, skąd pochodzą jego korzenie,
łączyło się z kryzysem instytucji społecznych i wartości, burząc stary porządek
i ład. Okres ten jest też często utożsamiany z upadającym systemem feudalnym i Wielką
Rewolucją Francuską. To czas zmian światopoglądowych, filozoficznych i społeczno politycznych, co jest tematem mojej pracy.
Termin
„oświecenie” dotyczy nie tylko sfery kulturalnej w literaturze XVIII i początku XIX wieku. Swoim zakresem obejmuje całokształt zjawisk i procesów
zachodzących wówczas w Europie. Norman Davies w swoim dziele „Europa- rozprawa
historyka z historią” określa
epokę jako cała formacja kulturowa,
charakteryzująca się swoistymi cechami ideologii, myśli filozoficznej, sztuki
oraz formami rozpowszechniania i obiegu piśmiennictwa. To czas wielkich filozofów, encyklopedystów i uczonych,
dokonujących przełomowych odkryć w rozmaitych dziedzinach nauki. Nie bez przyczyny nazywany „wiekiem
rozumu” lub „wiekiem filozofów” okres znaczącego zainteresowania sztuką, muzyką
i literaturą. Wiek dynamicznego rozwoju.
W dobie
oświecenia szczególną wagę przywiązywano do siły rozumu, jako światła
rozjaśniającego poznanie świata. W związku z jego docenianiem, odczuwano potrzebę
szerzenia oświaty i rozwoju jednostki. Głoszono wręcz kult wiedzy i rozumu, za którego pomocą próbowano rozstrzygnąć dyskutowane wówczas
problemy światopoglądowe, a zwłaszcza kwestię podstaw myślenia i działania
człowieka w otaczającej go rzeczywistości. Krytykowano religię i Kościół,
propagując i popierając coraz bardziej popularny ówcześnie ateizm i deizm. Odrzucono
wierzenia w ingerencje Boga w sprawy ludzkie i proklamowano racjonalizm,
którego twórcą był Kartezjusz. To właśnie sentencja „Cogito ergo sum”- „myślę
więc jestem” było podstawą owej filozofii. Co więcej, potępiano fanatyzm
religijny, nietolerancję wyznaniową, ciemnotę, uprzywilejowanie kleru i
szlachty. Poszukiwano albowiem wszelkich źródeł wiedzy nieograniczonych
przez autorytety, doktryny i przekonania religijne. Bardzo ważna okazała się dodatkowa
troska o rozwój nauki, szczególnie dziedzin przyrodniczych, które miały uwolnić
ludzkość od przesądów i ograniczeń .
Głównymi ideami „wieku
filozofów” był krytycyzm, utylitaryzm (użyteczność literatury i sztuki,
działania na rzecz ogółu społeczeństwa) i natura. W teorii
poznania na plan pierwszy wysuwano empiryzm, którego zwolennikiem był J. Locke
i reprezentowany przez D. Hume’a- sensualizm. Myśliciele epoki oświecenia dążyli do zbudowania wizji
harmonijnego rozwoju człowieka o stałych cechach osobowości. Niestety
literatura i sztuka wciąż ukazywały istniejący konflikt racji rozumu i uczucia,
natury i kultury. W kształtowaniu myśli społecznej mieli udział też tacy twórcy
jak Christian Wolff, G. Leibnitz, Jan Jakub Roussean, Adam Smith oraz I. Newton.
Do
najważniejszych wydarzeń związanych z oświeceniem należy rewolucja francuska z
1789r. Idea republiki rządzonej przez wybrany w wolnych wyborach parlament,
stała się początkiem znaczących zmian zachodzących w Europie. Domagano się
laicyzacji państwa, przedstawiciele
oświecenia krytykowali feudalny porządek społeczny i przywileje stanowe.
Głoszono hasła wolności człowieka, równości wobec prawa. Amerykanie
wprowadzili nowy ustrój polityczny i uczynili podstawą swojej konstytucji
uchwalonej w 1787r. Stany Zjednoczone były także między innymi jednym z
bardziej udanych przykładów wprowadzenia pomysłów wieku rozumu w życie.
Jednocześnie idee liberalizmu
przygotowywały grunt do powstania nowego społeczeństwa i jego nowej-
burżuazyjnej organizacji. Ważną cechą oświecenia jest również sekularyzacja
państw europejskich oraz sformułowanie praw człowieka. W Polsce idee oświecenia
doprowadziły w 1791r. do powstania Konstytucji 3 maja oraz do nieudanych prób budowy nowoczesnego
państwa. Co więcej, „epoka rozumu” stała się natchnieniem do wprowadzenia
nowego ustroju zwanego absolutyzmem oświeconym m.in. w Prusach i Austrii. Wybitnymi i chyba najważniejszymi
przedstawicielami myśli oświecenia był
Wolter (zwany królem filozofów i bojownik o wolność słowa) oraz Monteskiusz (zwolennik monarchii
parlamentarnej i twórca teorii o trójpodziale władz).
W epoce
Oświecenia sztuka nie miała jednolitego charakteru kulturowego czy ideowego.
Ówczesne poglądy filozoficzne oraz społeczno- polityczne, nie tworzyły spójnego
systemu, przez co często wpływały na nią w różnoraki, czasem rozbieżny sposób. Należy
jednak przyznać rację historykom, którzy twierdzą, że okres ten był przełomowym
ogniwem w rozwoju europejskiego
kręgu kulturowego. Tak ogromne przemiany w sferze myśli sprawiły, że oświecenie
stało się wstępem do wszelkich zmian na lepsze i zasiało w społeczeństwie ziarno świadomości, które później zaowocowało na przestrzeni
następnych epok.
