Ochrona konsumenta w bankowości elektronicznej

Autor: Marcin Borowski

I. Wstęp

Wiek XXI przyniósł ludzkości niezwykle dynamiczny rozwój technologii komunikacyjnych i informacyjnych. Rozwój ten wywarł niebagatelny wpływ na niemal wszystkie dziedziny życia  społeczeństwa naszych czasów. Nie oparł mu się także sektor usług bankowych. Ostatnia dekada jest okresem rozwoju bankowości elektronicznej. Usługi dostępne dwadzieścia cztery godziny na dobę, siedem dni w tygodniu, w dowolnym miejscu na świecie – to obraz współczesnej bankowości. Nowoczesne środki transportu oraz światowe media sprawiły, że dużo czynności można realizować za pomocą komputerów oraz połączeń internetowych. Współcześnie większa część obywateli jest w posiadaniu „plastykowego pieniądza” – karty kredytowej, dzięki której bezgotówkowe transakcje pozwalają na dokonywanie zakupów zarówno w tradycyjnych sklepach jak i e-sklepach za pomocą transferów internetowych. Ponadto cechą dzisiejszego społeczeństwa masowego jest życiowy pośpiech oraz koncentracja na zdobywaniu dóbr materialnych. Do takiego stylu życia klientów dostosować się musiała szeroko rozumiana sfera bankowa w tym usługodawstwo bankowe, gdyż dzisiaj poza operacjami standardowymi, jak pożyczki, kredyty czy depozyty, ogromne znaczenie mają także ułatwienia dedykowane klientowi w zakresie dostępu do jego oszczędności. Taka sytuacja wiąże się z dwustronną korzyścią, dwustronną oszczędnością. Oprócz niepowetowanej wygody po stronie konsumenta, po stronie banków mamy spore oszczędności związane z niższymi opłatami za  identyczne usługi dokonywane tradycyjną drogą.

Najbardziej popularnymi środkami dostępu do rachunków bankowych w ramach bankowości elektronicznej są:

1. komputer osobisty 
2. telefon 
3. terminal w siedzibie banku 
4. odbiornik telewizyjny z odpowiednim dekoderem

II. Definicje bankowości elektronicznej 

Najpowszechniejsza definicja bankowości elektronicznej określa ją jako zestaw środków technicznych (kanałów dystrybucji), które umożliwiają dostęp do usług bankowych. Wśród zwolenników takiego postrzegania bankowości elektronicznej spotykamy się z następującymi definicjami:

• Bankowość elektroniczna to wszelkie rozwiązania biznesowe i technologiczne umożliwiające interakcję banku i jego klientów przez urządzenia techniczne przekazujące dane za pomocą Internetu, bądź przez inne kanały elektroniczne.
• Bankowość elektroniczna, oparta jest na zastosowaniu elektronicznych urządzeń telekomunikacyjnych, świadczeniu usług bankowych na odległość, które pozwalają klientowi na korzystanie z tych usług w siedzibie własnej firmy lub w miejscu zamieszkania. Dodatkowo usługa może być wykorzystywana za pośrednictwem bezprzewodowych urządzeń, takich jak notebooki czy telefony komórkowe.

Innym podejściem jest definiowanie bankowości elektronicznej jako świadczonej przez banki na rzecz klienta usługi:

• Bankowość elektroniczna jest formą usług oferowanych przez niektóre banki, polegającą na umożliwieniu klientowi dostępu do jego rachunku za pośrednictwem komputera (bądź innego urządzenia elektronicznego, np. bankomatu czy telefonu) i łącza telekomunikacyjnego (np. linii telefonicznej)

Bankowość elektroniczna jest czasami przedstawiana jako działalność prowadzona w formie dość specyficznej, podkreślającej jej niezwykle istotny charakter ekonomiczny:

• Bankowość elektroniczną należy rozumieć jako bezkontaktową formę realizacji usług bankowych i dostępu do produktów bankowych, która umożliwia wykorzystywanie tych usług (produktów) bez konieczności odwiedzania banku bądź jego filii.

Definicję łączącą jednocześnie dotychczasowe punkty widzenia zaproponował M. Polasik, który twierdzi, że:

• Bankowość elektroniczna to forma działalności bankowej polegająca na zdalnym świadczeniu klientom usług bankowych za pośrednictwem elektronicznych kanałów interaktywnej komunikacji, prowadzona zazwyczaj w ramach odrębnej oferty.

Ten brak zgodności definicyjnej jest z całą pewnością skutkiem niezwykle dynamicznej, szybkiej ekspansji nowego rodzaju usług bankowych stąd doktryna prawnicza nie zdążyła wypracować jeszcze w miarę spójnej i przejrzystej koncepcji definiowania bankowości elektronicznej.

III. Rodzaje usług bankowości elektronicznej

Home-banking oraz internet-banking to dwie najbardziej popularne elektroniczne usługi bankowe.  Różnica między nimi jest taka, że w home-bankingu połączenie komputera konsumenta następuje bezpośrednio przy pomocy modemu na numer telefoniczny banku, przy pomocy oprogramowania, które po zawarciu umowy dostaje klient. W Internet bankingu natomiast połączenie ma miejsce za pomocą sieci internetowej i standardowej przeglądarki internetowej. Dotychczas najpopularniejsza formą bankowości elektronicznej było połączenie z bankiem za pomocą bankomatów, współcześnie jednak najprężniej rozwija się bankowość internetowa.. Kolejną formą łączności jest phone-banking. Tego rodzaju usługi polegają na telefonicznym połączeniu klienta z bankowym centrum obsługi klienta celem otrzymania informacji związanych z rachunkami bankowymi, ofertami banków, zleceniami operacji itp. Klient otrzymuje uprzednio tzw. telekom, umożliwiający mu dostęp do powyższych możliwości. Istnieją opinie wyodrębniające także sms-banking oraz e-mail banking polegające przede wszystkim na oferowaniu przez bank możliwości przesyłania klientowi informacji dotyczących jego rachunku bankowego.

Istnieją na świecie i w Polsce dwa zasadnicze rodzaje banków:

1. Banki istniejące fizycznie i ich tradycyjne sieci oddziałów, które dodatkowo tworzą (alternatywnie)  możliwości internetowego zarządzania kontami.
2. Banki wirtualne, internetowe, które nie posiadają placówek tradycyjnych. Oferują one wyłącznie dostęp do konta, bez możliwości wizyty osobistej w oddziale tradycyjnym.

Aby zapewnić bezpieczeństwo w korzystaniu z powyższych usług i bezpieczeństwo obrotu prawnego, bankowość elektroniczna musi podlegać szczególnym regulacjom prawnym.

IV. Podstawa prawna bankowości elektronicznej

Aktem podstawowym, umożliwiającym dynamiczny i swobodny rozwój usług bankowych  jest ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe. Przede wszystkim definiuje ona pojęcie banku. Jak stanowi art. 2 bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń, które uprawniają bank do wykonywania czynności bankowych, obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym. Na potrzeby niniejszego referatu zwrócimy uwagę w szczególności na art. 5 ustawy Prawo bankowe. Wymienione są tutaj czynności bankowe, mogące być wykonywane wyłącznie przez banki. Są to czynności koncesjonowane zatem bank może je wykonywać w granicach udzielonego mu upoważnienia. Wśród nich wymienia się:

• Czynności sensu stricte, które mogą być wykonywane wyłącznie przez Bank. (przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu oraz prowadzenie rachunków tych wkładów, prowadzenie innych rachunków bankowych, udzielanie kredytów, udzielanie i potwierdzanie gwarancji bankowych oraz otwieranie i potwierdzanie akredytyw, emitowanie bankowych papierów wartościowych, przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych, wydawanie instrumentu pieniądza elektronicznego, wykonywanie innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banku w odrębnych ustawach.
• Czynności sensu largo, które stają się czynnościami bankowymi o ile są wykonywane przez banki (udzielanie pożyczek pieniężnych, operacje czekowe i wekslowe oraz operacje, których przedmiotem są warranty, wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu, terminowe operacje finansowe, nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych, przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych oraz udostępnianie skrytek sejfowych, prowadzenie skupu i sprzedaży wartości dewizowych, udzielanie i potwierdzanie poręczeń, wykonywanie czynności zleconych, związanych z emisją papierów wartościowych, pośrednictwo w dokonywaniu przekazów pieniężnych oraz rozliczeń w obrocie dewizowym.

Zmiana ustawy Prawo bankowe z 1 stycznia 1998 roku pozwoliła na składanie oświadczeń woli, dokonywaniu powszechnych czynności bankowych za pomocą elektronicznych nośników informacji. Oznaczało to, że dokumenty elektroniczne były traktowane tak samo jak te tradycyjne, papierowe. Dokument związany z czynnościami bankowymi, może być sporządzony na informatycznych nośnikach danych, jeśli będzie utworzony w sposób należyty czyli utrwalony, przekazany, przechowywany oraz zabezpieczony. Definicja dokumentu elektronicznego znajduje się w ustawie z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne - dokument elektroniczny to stanowiący odrębną całość znaczeniową zbiór danych uporządkowanych w określonej strukturze wewnętrznej i zapisany na informatycznym nośniku danych. Następnym ważnym zagadnieniem funkcjonującym w działalności banków jest umowa. Z umową elektroniczną mamy do czynienia, gdy zarówno jej zawarcie jak i wykonanie nastąpi w formie elektronicznej. Wśród umów, które mają za przedmiot czynności bankowe w ramach obrotu profesjonalnego, są umowy zawierające kontrakt zgodnie z wcześniej zawartą umową ramową określającą warunki współpracy. Kolejnym rodzajem umów elektronicznych są takie, które zawierane są drogą elektroniczną, ale wykonywane tradycyjnie. Trzecia kategoria to umowy zawierane w formie tradycyjnej a wykonywane w formie elektronicznej. Coraz popularniejsze staje się także zawieranie umów rachunku bankowego on-line. Przepisy kodeksu cywilnego nie przewidują bowiem żadnej szczególnej formy zawierania tego rodzaju umów. Jedynie art. 52 ust. 1 prawa bankowego stanowi, iż umowa ta zawierana jest na piśmie. Przez umowę o usługi bankowości elektronicznej bank zobowiązuje się do zapewnienia dostępu do środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku za pośrednictwem urządzeń łączności przewodowej lub bezprzewodowej wykorzystywanych przez posiadacza, a także do wykonywania operacji lub innych czynności zleconych przez posiadacza, a posiadacz upoważnia bank do obciążania jego rachunku kwotą dokonanych operacji oraz należnymi bankowi opłatami i prowizjami albo zobowiązuje się do zapłaty należności na rachunek wskazany przez bank, w określonych terminach. Umowa taka musi zawierać analogiczne elementy jak umowa o elektroniczny instrument płatniczy, wymienione w art. 3 ust. 2 ustawy, oraz określać zasady identyfikacji elektronicznej posiadacza czy zasady postępowania posiadacza w związku z dokonywaniem operacji bankowych. Art. 31 określa obowiązki banku:

1. zapewnienie bezpieczeństwa dokonywania operacji z zachowaniem należytej staranności i przy wykorzystaniu właściwych rozwiązań technicznych,
2. udostępnianie posiadaczowi informacji o dokonanych operacjach i rozliczeniach oraz pobranych opłatach, prowizjach w sposób i terminach określonych w umowie,
3. niezwłoczne informowanie o odmowie lub braku możliwości wykonania zleconej operacji z przyczyn niezależnych od banku.

Oświadczenie woli stanowi bardzo ważną instytucję polskiego prawa cywilnego, uregulowanego w  Kodeksie cywilnym. Artykuł 60 kodeksu cywilnego definiuje je jako każde zachowanie się osoby dokonującej czynności prawnej, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również w postaci elektronicznej. Oświadczeniem woli jest dowolne zachowanie się, ujawniające wolę w sposób dostateczny stąd w tym zakresie pojęcia znajdzie się także komunikacja elektroniczna i dlatego właśnie ustawodawca zdecydował się na zmianę przepisu z art. 60 akcentując dopuszczalność oświadczeń woli w postaci elektronicznej. Podobnie stanowi prawo bankowe w art. 7 ust. 1.

Chwilę złożenia oświadczenia woli polskie prawo rozstrzyga na podstawie teorii doręczenia zgodnie z art. 61 § 1 k.c, który określa iż oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią. Tę samą metodę przyjął prawodawca w sferze stosunków elektronicznych. Zgodnie z art. 61 § 2 k.c. oświadczenie woli wyrażone w postaci elektronicznej jest złożone innej osobie z chwilą, gdy wprowadzono je do środka komunikacji elektronicznej w ten sposób, żeby osoba ta mogła zapoznać się z jego treścią.

W art. 78 § 1 Kodeksu cywilnego dla zachowania formy pisemnej czynności prawnej wystarczy złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli. Paragraf 2 tegoż artykułu stanowi że oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu jest równoważne z oświadczeniem woli złożonym w formie pisemnej.

Natomiast ustawa z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych wprowadziła pojęcie usługi bankowości elektronicznej jako jeden z elektronicznych instrumentów płatniczych. Pod tym pojęciem, zgodnie z art. 2 pkt 5, należy rozumieć każdy instrument płatniczy, w tym z dostępem do środków pieniężnych na odległość, umożliwiający posiadaczowi dokonywanie operacji przy użyciu elektronicznych nośników informacji lub elektroniczną identyfikację posiadacza niezbędną do dokonania operacji, w szczególności kartę płatniczą lub instrument pieniądza elektronicznego. Ustawa ta reguluje odpowiedzialność banku i klienta oraz zasady prowadzenia usług bankowości elektronicznej, umożliwiającej dostęp do środków pieniężnych oraz wykonywanie operacji bankowych. Prawodawca zwrócił też uwagę na obowiązki klienta, zachowanie należytej staranności czy korzystanie z właściwych rozwiązań technicznych.

Następny akt normalizujący działalność bankową to ustawa z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym. Ustawa reguluje między innymi warunki stosowania podpisu elektronicznego, skutki prawne jego stosowania, zasady świadczenia usług certyfikacyjnych oraz zasady nadzoru nad podmiotami świadczącymi usługi certyfikacyjne. Zgodnie z art. 3 pkt 1 ustawy, podpisem elektronicznym są dane w postaci elektronicznej, które służą do identyfikacji osoby podpis składającej. Jest to prawnie zatwierdzona i ujednolicona forma autoryzacji, uwierzytelniania w sieci. Podpis jest powiązany z danymi, do których został dołączony i to tak, że jakakolwiek późniejsza ich zmiana jest rozpoznawalna. Dane w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym, złożonym i weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu, są równoważne pod względem skutków prawnych dokumentom opatrzonym podpisami własnoręcznymi.

Umowy, dokumenty, wszystko co jest powiązane z działalnością banków obejmuje tajemnica bankowa. Bank będąc instytucją zaufania publicznego obowiązany jest do szczególnego  zachowania względem klientów. Naruszanie tajemnic bankowych obwarowane jest sankcjami karnymi (art. 171 ust. 5 ustawy prawo bankowe) i cywilnymi. Na banku ciąży jednak obowiązek  udzielania informacji stanowiących tajemnicę bankową sądom czy prokuraturze w związku z toczącym się postępowaniem o przestępstwo.

Informatyzacja sektora bankowego spowodowała konieczność usankcjonowania zasad gromadzenia, przetwarzania i wykorzystywania informacji osobowych. Banki przetwarzają dane osobowe w oparciu o regulacje ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe oraz przepisy aktów wykonawczych wydanych na podstawie tej ustawy. Bank, tak jak każdy administrator danych, musi legitymować się jedną z przesłanek przetwarzania danych osobowych określonych w art. 23 ust. 1 ustawy o ochronie danych osobowych. Podstawę prawną uzasadniającą przetwarzanie danych osobowych przez bank stanowi art. 23 ust. 1 pkt 2 i pkt 3 ustawy o ochronie danych osobowych (dane są przetwarzane w celu zawarcia i wykonania umów zawartych przez klientów z bankiem).

V. Nadzór bankowy

Następnym istotnym zagadnieniem jest nadzór nad działalnością banków. Zadania nadzorcze zarówno nad bankowością tradycyjną jak i elektroniczną sprawuje Komisja Nadzoru Finansowego. Komisja jest organem administracji powołanym ustawą z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym. Do zadań Komisji należy między innymi:

• sprawowanie nadzoru nad rynkiem finansowym,
• podejmowanie działań służących prawidłowemu funkcjonowaniu rynku finansowego,
• podejmowanie działań mających na celu rozwój rynku finansowego i jego konkurencyjności,
• podejmowanie działań edukacyjnych i informacyjnych w zakresie funkcjonowania rynku finansowego.

Celem nadzoru nad rynkiem finansowym jest zapewnienie prawidłowego funkcjonowania

tego rynku, jego stabilności, bezpieczeństwa oraz przejrzystości, zaufania do rynku finansowego, a także zapewnienie ochrony interesów uczestników tego rynku.

VI. Podsumowanie

Banki podążają za rozwojem telekomunikacyjnym i oferują nowe usługi i rozwiązania, wykorzystując do tego bankowość elektroniczną. Mimo permanentnego wzrostu liczby użytkowników bankowości elektronicznej to nadal istnieją zwolennicy bankowości tradycyjnej. Powodem takiego stanu rzeczy może być fakt, iż z bankowości elektronicznej korzystają najczęściej osoby w młodym wieku i wykształcone. Nie bez znaczenia jest także kwestia braku zaufania do rozwijających się technologii informatycznych. Część społeczeństwa obawia się o bezpieczeństwo swoich oszczędności. Bankowość elektroniczna nie zastępuje więc tradycyjnej bankowości, ale ją uzupełnia. Indywidualny klient ceni sobie komfort i oszczędność czasu, a właśnie taki rodzaj bankowości ułatwia kontakt konsumenta z instytucją. Urzeczywistniając nowe inicjatywy, przede wszystkim te zwiększające bezpieczeństwo produktów bankowych, e-banking będzie wciąż pozyskiwał nowych zwolenników. Bankowość elektroniczna obok handlu elektronicznego, jest podstawowym wyznacznikiem stopnia informatyzacji społeczeństwa. Aby w pełni wykorzystać możliwości tego społeczeństwa do wzmożenia działań mających na celu przyśpieszenie wzrostu gospodarczego w Polsce, niezbędne jest ze strony Państwa stworzenie takich regulacji prawnych (przejrzystych, spójnych, prorozwojowych) by szeroko rozumiana bankowość, również ta elektroniczna miała korzystne warunki do rozwoju. Ze strony instytucji bankowych natomiast oczekiwać powinno się permanentnego monitorowania i natychmiastowego reagowania na zagrożenia celem zabezpieczenia interesów stron. Tego rodzaju działania o charakterze fundamentalnym mogłyby przekonać Polaków, że bankowość elektroniczna jest bezpieczną i  ekonomiczną usługą życia codziennego.

Bibliografia

1. Chmielarz W., Systemy elektronicznej bankowości i cyfrowej płatności, Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Informatyczna, Warszawa 1999.
2. Dziuba D. T., Systemy informatyczne w obsłudze banków detalicznych, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2002.
3. Gospodarowicz A., Bankowość elektroniczna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004.
4. Gołaczyński J., Umowy elektroniczne w obrocie gospodarczym, Difin, Warszawa 2005.

Netografia

1. www.e-ochronadanych.pl
2. www.epodpis.com
3. www.ogn.com.pl

Akty prawne

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny
2. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe
3. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych
4. Ustawa z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym
5. Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych