Filozofia i myśl społeczno-polityczna epoki Oświecenia

Autor: Maja Rudzka

Oświecenie to okres w historii Europy przypadający na XVI- XVIII w. (dokładniej na lata 1688-1789). W szerszym rozumieniu jest to epoka, która zapisała się w dziejach kultury europejskiej pomiędzy barokiem a romantyzmem. W Polsce oświecenie datowane jest od lat 40. XVIII w. do początków XIX w. Na Zachodzie, szczególnie we Francji, skąd pochodzą jego korzenie, łączyło się z kryzysem instytucji społecznych i wartości, burząc stary porządek i ład. Okres ten jest też często utożsamiany z upadającym systemem feudalnym i Wielką Rewolucją Francuską. To czas zmian światopoglądowych, filozoficznych i społeczno politycznych, co jest tematem mojej pracy. 

Termin „oświecenie” dotyczy nie tylko sfery kulturalnej w literaturze XVIII i początku XIX wieku. Swoim zakresem obejmuje całokształt zjawisk i procesów zachodzących wówczas w Europie. Norman Davies w swoim dziele „Europa- rozprawa historyka z historią” określa epokę jako cała formacja kulturowa, charakteryzująca się swoistymi cechami ideologii, myśli filozoficznej, sztuki oraz formami rozpowszechniania i obiegu piśmiennictwa. To czas wielkich filozofów, encyklopedystów i uczonych, dokonujących przełomowych odkryć w rozmaitych dziedzinach nauki. Nie bez przyczyny nazywany „wiekiem rozumu” lub „wiekiem filozofów” okres znaczącego zainteresowania sztuką, muzyką i literaturą. Wiek dynamicznego rozwoju. 

W dobie oświecenia szczególną wagę przywiązywano do siły rozumu, jako światła rozjaśniającego poznanie świata. W związku z jego docenianiem, odczuwano potrzebę szerzenia oświaty i rozwoju jednostki. Głoszono wręcz kult wiedzy i rozumu, za którego pomocą  próbowano rozstrzygnąć dyskutowane wówczas problemy światopoglądowe, a zwłaszcza kwestię podstaw myślenia i działania człowieka w otaczającej go rzeczywistości. Krytykowano religię i Kościół, propagując i popierając coraz bardziej popularny ówcześnie ateizm i deizm. Odrzucono wierzenia w ingerencje Boga w sprawy ludzkie i proklamowano racjonalizm, którego twórcą był Kartezjusz. To właśnie sentencja „Cogito ergo sum”- „myślę więc jestem” było podstawą owej filozofii. Co więcej, potępiano fanatyzm religijny, nietolerancję wyznaniową, ciemnotę, uprzywilejowanie kleru i szlachty. Poszukiwano albowiem wszelkich źródeł wiedzy nieograniczonych przez autorytety, doktryny i przekonania religijne. Bardzo ważna okazała się dodatkowa troska o rozwój nauki, szczególnie dziedzin przyrodniczych, które miały uwolnić ludzkość od przesądów i ograniczeń . 

Głównymi ideami „wieku filozofów” był krytycyzm, utylitaryzm (użyteczność literatury i sztuki, działania na rzecz ogółu społeczeństwa) i natura. W teorii poznania na plan pierwszy wysuwano empiryzm, którego zwolennikiem był J. Locke i reprezentowany przez D. Hume’a- sensualizm. Myśliciele epoki oświecenia dążyli do zbudowania wizji harmonijnego rozwoju człowieka o stałych cechach osobowości. Niestety literatura i sztuka wciąż ukazywały istniejący konflikt racji rozumu i uczucia, natury i kultury. W kształtowaniu myśli społecznej mieli udział też tacy twórcy jak Christian Wolff, G. Leibnitz, Jan Jakub Roussean, Adam Smith oraz I. Newton. 

Do najważniejszych wydarzeń związanych z oświeceniem należy rewolucja francuska z 1789r. Idea republiki rządzonej przez wybrany w wolnych wyborach parlament, stała się początkiem znaczących zmian zachodzących w Europie. Domagano się laicyzacji państwa, przedstawiciele oświecenia krytykowali feudalny porządek społeczny i przywileje stanowe. Głoszono hasła wolności człowieka, równości wobec prawa. Amerykanie wprowadzili nowy ustrój polityczny i uczynili podstawą swojej konstytucji uchwalonej w 1787r. Stany Zjednoczone były także między innymi jednym z bardziej udanych przykładów wprowadzenia pomysłów wieku rozumu w życie. Jednocześnie idee liberalizmu przygotowywały grunt do powstania nowego społeczeństwa i jego nowej- burżuazyjnej organizacji. Ważną cechą oświecenia jest również sekularyzacja państw europejskich oraz sformułowanie praw człowieka. W Polsce idee oświecenia doprowadziły w 1791r. do powstania Konstytucji 3 maja oraz do nieudanych prób budowy nowoczesnego państwa. Co więcej, „epoka rozumu” stała się natchnieniem do wprowadzenia nowego ustroju zwanego absolutyzmem oświeconym m.in. w Prusach i Austrii. Wybitnymi i chyba najważniejszymi przedstawicielami myśli oświecenia był Wolter (zwany królem filozofów i bojownik o wolność słowa) oraz Monteskiusz (zwolennik monarchii parlamentarnej i twórca teorii o trójpodziale władz). 

W epoce Oświecenia sztuka nie miała jednolitego charakteru kulturowego czy ideowego. Ówczesne poglądy filozoficzne oraz społeczno- polityczne, nie tworzyły spójnego systemu, przez co często wpływały na nią w różnoraki, czasem rozbieżny sposób. Należy jednak przyznać rację historykom, którzy twierdzą, że okres ten był przełomowym ogniwem w rozwoju europejskiego kręgu kulturowego. Tak ogromne przemiany w sferze myśli sprawiły, że oświecenie stało się wstępem do wszelkich zmian na lepsze i zasiało w społeczeństwie ziarno świadomości, które później zaowocowało na przestrzeni następnych epok.