Plan Balcerowicza- droga do gospodarki wolnorynkowej

Autor: Marcin Borowski

Sytuacja Polski i stan jej gospodarki w roku 1989

a) Aspekt polityczny.

4 VI 1989 r. jest datą przełomową w historii naszego kraju. Odbyły się wtedy częściowo wolne wybory dzięki słynnym obradom Okrągłego stołu. Bezapelacyjne zwycięstwo odniosła opozycyjna Solidarność , zdobywając w Sejmie Kontraktowym 35% mandatów (100% możliwych do zdobycia) i 99% w Senacie.    Historycznym, pierwszym Prezesem Rady Ministrów, nie wywodzącym się z obozu komunistycznego na przestrzeni blisko 50 lat, został Tadeusz Mazowiecki. Premierem pierwszego niekomunistycznego rządu w powojennej historii Polski został Tadeusz Mazowiecki. Ministrem finansów w swoim rządzie mianował on ówczesnego doktora ekonomii Leszka Balcerowicza. Rada Ministrów była zdeterminowana by wdrożyć plan naprawy państwa, jego sytuacji ekonomicznej wymagającej stabilizacji, oraz wprowadzić przez transformację gospodarczą system wolnorynkowy.

b) Stan makroekonomiczny gospodarki.

Krajowa gospodarka w drugiej części lat osiemdziesiątych była w fatalnej kondycji. Jednym z  najpoważniejszych problemów był niezwykle wysoki wskaźnik cen wszelkiego rodzaju towarów i usług. Moment kulminacyjny można było zaobserwować w 1989 roku kiedy to stopa inflacji wynosiła prawie 350 % przy czym nieprzerwanie miała tendencję rosnącą. Bezpośrednią przyczyną tego zjawiska był fakt drukowania i wprowadzania do obiegu ogromnych ilości tzw. 'pieniądza pustego'. Działo się to pod wpływem rosnących w siłę związków zawodowych i pracowników, których żądania mogły zostać zaspokojone jedynie w taki sposób. W tamtym okresie podaż w stosunku do popytu była zdecydowanie niewystarczająca, dlatego na porządku dziennym były niedobory na rynku, a co za tym idzie wielkie kolejki, przydziały, kartki i 'czarny rynek'. Transakcji częściej niż dotychczas dokonywano w dewizach a to ze względu na brak stabilności Złotego, który w owych czasach był niewymienialny na inne waluty, a po części również na towary. Cały system cen, podporządkowany gospodarce planowanej centralnie, był zdeformowany. Realna stopa procentowa była ujemna, stawki płac, ceny produktów i marże zostały usztywnione. Budżet Polski cechował wysoki deficyt. W końcówce lat osiemdziesiątych znajdował się na poziomie 3% PKB w skali roku. Również poziom życia obywateli odbiegał znacząco od wszelkich standardów.

c) System gospodarczy i jej struktura.

Jak we wszystkich krajach zza tzw. 'żelaznej kurtyny' tak i w Polsce gospodarka była podporządkowana sektorowi państwowemu. Była zdominowana przez własność państwową. Produkcja jak i konsumpcja były przez aparat państwowy regulowane, co czyniło gospodarkę wysoce nieefektywną. Podaż nie była regulowana przez popyt lecz przez odgórne nakazy i zakazy. Gospodarka centralnie sterowana charakteryzowała się protekcjonizmem państwowym oraz antyimportową, socjalistyczną ideologią. Struktura tejże gospodarki w naszym kraju cechowała wielka dysproporcjonalność. Duże znaczenie miał w niej przemysł ciężki oraz rolnictwo. Sektor usług w porównaniu z sektorem przemysłowym był wyraźnie niedorozwinięty gdyż stanowił w strukturze środków trwałych jedynie 4% (około 68% obecnie). W Polsce istniał mocny nacisk na wzrost ilościowy, a nie jakościowy co prowadziło do dużego zacofania technicznego. Eksport i import był w bardzo dużym stopniu uzależniony od Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. 

d) Zadłużenie zagraniczne.

Dług wobec państw Zachodu stanowił wielkie brzemię dla gospodarki Polski. Wzrastał on zwłaszcza w latach 70-tych. Kredyty nie spożytkowane zostały w dobry sposób, bowiem tylko 20% przeznaczono na inwestycje. W 1989 roku nasz dług wynosił 41 mld dolarów (Wykres nr 3).

Plan Balcerowicza

W bardzo krótkim czasie, w ciągu kilku miesięcy Leszek Balcerowicz, Minister Finansów wraz ze współpracownikami opracował program transformacji gospodarczej. Jego publikacja miała miejsce w Październiku 1989 roku. Niespełna dwa miesiące później Plan został zaaprobowany przez Parlament. Zakładał gruntowną przebudowę we wszystkich dziedzinach gospodarki. Dzień wejścia w życie ustalono na 1 stycznia 1990 roku.

Całą operację transformacji można podzielić na dwie części:

1. pierwsza w granicach kilku miesięcy miała na celu osiągnięcie stabilizacji gospodarczej i likwidację inflacji,
2. druga, wieloletnia, zakładała przekształcenia instytucjonalne i  rzeczowe polskiej gospodarki.

a) Podstawa prawna przechodzenia do gospodarki rynkowej - 10 ustaw.

1. Ustawa o prawie bankowym. Zakazywała finansowania deficytu budżetowego przez bank centralny i uniemożliwiała nieograniczoną emisję pieniądza bez pokrycia.
2. Ustawa o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych. Likwidowała gwarancję istnienia wszystkich przedsiębiorstw państwowych niezależnie od ich wyników finansowych i efektywności produkcji oraz pozwalała na przeprowadzanie postępowania upadłościowego przedsiębiorstw nieefektywnych.
3. Ustawa o kredytowaniu. Znosiła preferencje kredytowe dla przedsiębiorstw  państwowych i wiązała stopę oprocentowania kredytów ze stopą inflacji.
4. Ustawa o działalności gospodarczej prowadzonej przez inwestorów zagranicznych. Zobowiązywała przedsiębiorstwa zagraniczne do odsprzedawania dewiz państwu po ustalonym przez bank centralny kursie, zapowiadała możliwość wywozu zysków za granicę i zwalniała przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym od płacenia popiwku.
5. Ustawa o nowych zasadach opodatkowania. Wprowadzała jednolite zasady płacenia podatków we wszystkich sektorach gospodarki.
6. Ustawa o prawie celnym. Wprowadzała jednakowe dla wszystkich podmiotów gospodarczych zasady clenia towarów importowanych.
7. Ustawa o prawie dewizowym. Likwidowała państwowy monopol w handlu zagranicznym i wprowadzała wewnętrzną wymienialność złotówki, a także zobowiązywała przedsiębiorstwa do odsprzedawania państwu zarobionych dewiz.
8. Ustawa o podatku od wzrostu wynagrodzeń. Ograniczała wzrost płac nominalnych w przedsiębiorstwach w stosunku do realnego wzrostu cen (wprowadzając tzw. popiwek).
9. Ustawa o szczególnych warunkach zwalniania pracowników. Stwarzała nowe przepisy chroniące ludzi zwalnianych z pracy (zwłaszcza w drodze zwolnień grupowych), zapewniała odprawę finansową przy zwolnieniu i wprowadzała okresowe zasiłki dla bezrobotnych.
10. Ustawa o zatrudnieniu. Unieważniała ustawę o osobach uchylających się od obowiązku pracy oraz zmieniała zasady funkcjonowania biur pośrednictwa pracy.

b) Stabilizacja makroekonomiczna i sposoby obniżania inflacji. 

Program stabilizacyjny miał doprowadzić do równowagi makroekonomicznej, czyli w głównej mierze zwalczyć gigantyczną inflację (czasami zwaną hiperinflacją) i uporać się z powszechnymi niedoborami rynkowymi. Rada Ministrów zdecydowała się na szybki tryb realizowania reform, co zostało później nazwane szokiem kontrolowanym. Podstawowym narzędziem programu była liberalizacja cen. Dotyczyła ona prawie 90% obrotów. Uwolnienie cen od nakazów i zakazów aparatu państwowego spowodowało na początku lat 90-tych ich znaczne wywindowanie. Wzrost ten na początku działał głównie na sferę popytu, co wiązało się z likwidacją kolejek w sklepach, będących nieodzownym elementem realnego socjalizmu. Z czasem obserwowano już regulacje podaży tak u producentów jak i dostawców. W niezwykle krótkim czasie nasza gospodarka przestała być gospodarką niedoborów. Liberalizacji cen towarzyszyły stabilizatory- tzw. kotwice antyinflacyjne, które były narzędziami w walce z inflacją. Restrykcyjna polityka dochodowa państwa - czyli zamrożenie płac. Do osiągnięcia równowagi rynkowej niezbędna była kontrola płac, która uniemożliwiała ich wzrost  proporcjonalnie do wzrostu cen detalicznych. Ponadto wprowadzono tzw. popiwek czyli podatek od ponad normatywnego wzrostu wynagrodzeń. Fundusz płac był indeksowany współczynnikiem inflacji mnożonym w styczniu 1990 przez 0.2, od lutego do kwietnia 1990 przez 0.3, a potem przez 0.6.  Płace były więc podnoszone w określonej proporcji do rzeczywistego wzrostu cen a na każdą większą podwyżkę nakładano podatek. Istotną rolę odgrywał również Narodowy Bank Polski, którego restrykcyjna polityka pieniężna bezpośrednio przyczyniła się do zahamowania szybkiego wzrostu inflacji. Najważniejszymi instrumentami, którymi organ ten się posługiwał były stopa procentowa, zmieniana co miesiąc, będąca bodźcem do ograniczenia konsumpcji i zwiększania oszczędności oraz stały, ujednolicony kurs walutowy. W dużym stopniu ograniczone zostały wydatki publiczne. W 1990 roku zmniejszono je o 24% w stosunku do roku 1989. Państwo wprowadziło duży pakiet oszczędnościowy. Ustalono wysoką stopę podatku dochodowego od przedsiębiorstw, instytucji i ludności (początkowo równą 50%, później zredukowaną do 40%), dużą dywidendę od funduszu założycielskiego (40%), podatek od funduszu wynagrodzeń, wspomniany już popiwek, a także wysokie składki  na  ZUS (43, a potem 48%). Ponadto warte odnotowania było wprowadzenie instytucji długu publicznego oraz liberalizacja handlu zagranicznego i zmiana polityki dewizowej. 

c) Budowanie kapitalizmu - transformacja systemowa państwa.

Transformacja systemowa, czyli przejście od gospodarki planowanej centralnie do gospodarki rynkowej, wiązała się ściśle ze zmianą ustroju politycznego. Wyróżniamy jej dwa elementy:

• Tworzenie rynkowych warunków działania wszelkich jednostek gospodarczych.
• Przekształcenie tzw. infrastruktury systemowej, czyli duży zakres zmian instytucjonalnych.

Mechanizm regulujący działanie gospodarki planowej musiał zostać zastąpiony mechanizmem wolnorynkowym. Ta zmiana musiała zostać dokonana na kilku płaszczyznach:

1. Główny podmiot gospodarczy czyli państwo musiało zostać zastąpione przez przedsiębiorstwa niezależne, samodzielne i autonomiczne. W gestii państwa pozostaje jedynie stanowienie prawa a nie wydawanie dyrektyw indywidualnych.
2. Liberalizacja prawa własności, dzięki której w Polsce w latach 1990-1993 utworzono ponad 1.000.000 nowych prywatnych firm.
3. Odejście od dotacji państwowych tak na produkcję wielu towarów jak i konsumpcję niektórych grup ludzi. Doprowadziło to do zrównoważenia podaży z popytem. Również pierwsze przejawy reklamy i marketingu. 
4. Niesprawne przedsiębiorstwa ulegały mechanizmom eliminacji. W związku z tym część została zlikwidowana, a część zbankrutowała. Zmienił się przez to udział w PKB poszczególnych sektorów gospodarki (wykres nr 4 i 5)
5. W szybkim tempie rosła liczba prywatnych podmiotów gospodarczych. Jednocześnie wielkie przedsiębiorstwa ulegały redukcjom i nastąpiła demonopolizacja różnych gałęzi gospodarczych. Doszło zatem do dekoncentracji organizacyjnej gospodarki, dzięki której zwiększyła się konkurencja po stronie podaży.
6. Liberalizacja handlu zagranicznego przyczyniła się do tego, że Polska gospodarczo stała się silniej powiązana z krajami Zachodu. (Wykres nr 6 i 7)
7. Liberalizacja rynku pracy- wolny przepływ siły roboczej i pojawienie się bezrobocia.
8. Liberalizacja rynku kapitałowego- ujednolicenie stopy procentowej dla wszystkich podmiotów gospodarczych.
9. Rynek pieniężny. Wzrost roli Złotego, który wyparł obce waluty z obiegu.
10. Rynek walutowy. Relacje popytu i podaży stanowią o cenach walut obcych. Powstają kantory znajdujące się w rękach prywatnych.

Przekształcenia własnościowe były nieodzowną częścią zmian instytucjonalnych w Polsce. Spośród trzech sposobów przekształceń zdecydowanie dominowała prywatyzacja. Stosowano jej 2 metody:

• Kapitałową- dotyczyła tylko dużych przedsiębiorstw o dobrej kondycji finansowej
• Przez likwidację- łatwiejsza do przeprowadzenia lecz niosła za sobą bezrobocie. Nie było również dostatecznego popytu na likwidowane firmy.

Istotnym elementem transformacji systemowej była komercjalizacja – przekształcenie przedsiębiorstwa w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa, w celu późniejszej prywatyzacji.  Przekształcenia własnościowe przyniosły znaczącą poprawę ich efektywności, racjonalizację zatrudnienia, wzrost wydajności pracy, obniżkę kosztów i szerokie zastosowanie nowoczesnych technologii produkcji oraz metod zarządzania firmą.

Negatywne efekty transformacji.

W latach 1990 - 91 polska gospodarka wpadła w recesję. Spadła produkcja przemysłowa oraz rolnicza i zmniejszyła się liczba budowanych mieszkań. Pojawiło się bezrobocie, będące wcześniej zjawiskiem nieznanym. Ściśle wiązało się z nim ubożenie dużych grup społeczeństwa, których warunki bytowe uległy znacznemu pogorszeniu.

a) Zjawiska niemożliwe do uniknięcia, będące piętnem poprzedniego systemu.

Spadek PKB rzędu 18-20% w latach 1990 – 91 spowodowana zmniejszeniem nakładów inwestycyjnych.

Pojawienie się bezrobocia (wykres nr 8)

Pogorszenie się sytuacji sfery budżetowej. Mniejsze wpływy do budżetu wiązały się z koniecznością redukcji wydatków.

Wysoki wzrost cen w pierwszych miesiącach transformacji i spadek płac realnych.

b) Najczęściej podnoszone zarzuty wobec Planu Balcerowicza.

Zerwanie z polityką protekcjonizmu i identyczne traktowanie wszelkich podmiotów gospodarczych, również tych najwrażliwszych, które najbardziej odczuły wprowadzenie mechanizmów rynkowych.

Zbyt wysoka skala dewaluacji połączoną z za długim utrzymywaniem zaniżonego kursu dolara.

Wysokie obciążenia podatkowe przedsiębiorstw państwowych, hamujące rozwój inwestycji.

Za duży zakres liberalizacji handlu zagranicznego. Polscy producenci krajowi byli wystawieni na wyniszczającą konkurencję zagranicznych przedsiębiorstw.

Sukces Planu Balcerowicza.

Tytułem podsumowania stwierdzam, iż Plan Balcerowicza, mimo głosów krytyki, odniósł sukces. Najważniejsze elementy składające się na ów sukces:

1. Pozytywne zmiany w strukturze gospodarki.
2. Uruchomienie i rozwój mechanizmów rynkowych kształtujących odtąd polską gospodarkę- koniec z problemami niedoborów i kolejek.
3. Powstanie rynku kapitałowego.
4. Likwidacja deficytu budżetowego.
5. Umocnienie  złotego.
6. Rozpoczęcie procesów prywatyzacyjnych i demonopolizacyjnych w gospodarce.
7. Stały wzrost gospodarczy od 1992 roku.
8. Zahamowanie inflacji.
9. Otwarcie gospodarki na świat. 

Bibliografia:

1. Balcerowicz Leszek, “Socjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice z przełomu epok”, PWN,     Warszawa 1997
2. Belka Marek, Trzeciakowski Witold, “Dynamika transformacji polskiej gospodarki”, Poltext,   Warszawa 1997
3. Balcerowicz Leszek, “800 dni”,  Polityka SP,  Warszawa 2009
4. Rocznik statystyczny  GUS 1994
5. ,,Nowa Encyklopedia Powszechna PWN”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996
6. Oficjalna strona internetowa Głównego Urzędu Statystycznego http://www.stat.gov.pl/gus 
7. Oficjalna strona internetowa profesora Leszka Balcerowicza http://www.balcerowicz.pl/pl