Ewolucja ustroju Polski XVI - XVIII w.

Autor: Maja Rudzka

Ustrój polityczny to struktura organizacyjna, kompetencje i określone prawem wzajemne zależności organów państwa. W innym ujęciu jest to określenie dla dowolnej formy sprawowania władzy publicznej lub zespół zasad dotyczących władzy publicznej w państwie, a także metod jej wykonywania. W historii Rzeczpospolitej Polskiej, możemy wyróżnić wiele form rządów, które kształtowane przez sytuację wewnętrzną i zmiany w stosunkach międzynarodowych, ewoluowały. Obecny, demokratyczny ustrój, który określa nasze państwo jako republikę parlamentarną, jest skutkiem wielu zmian, jakie zaszły na przestrzeni XVI- XVIII wieku. Droga ta była długa, a formy rządów zmieniały się wraz z wpływami obecnego władcy. Według Mariana Kallasa, autora książki „Historia Ustroju Polski”, możemy wyróżnić trzy główne formy rządów w latach 1454-1795. Była to kolejno demokracja szlachecka, oligarchia magnacka, a następnie- państwo konstytucyjne.

Ogromny wpływ na kształtowanie się ustroju Polski, miało powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. To historyczne wydarzenie zmieniło świadomość ludzi i spowodowało nieodwracalne zmiany wewnętrzne. Pierwszym krokiem do utworzenia wspólnego państwa polsko-litewskiego, które było podłożem do wszelkich zmian ustrojowych, była zawarta już w 1385 unia w Krewie. Na przestrzeni dwóch wieków była na zmianę zacieśniana, osłabiana a nawet zrywana. Dopiero w drugiej połowie XVI w. wobec braku potomka dynastii Jagiellonów przystąpiono do działań mających na celu utrwalenie międzypaństwowego związku. Federacyjna Rzeczpospolita Obojga Narodów powstała w efekcie unii lubelskiej z 1569.

O Rzeczypospolitej szlacheckie mówimy dlatego, że tylko szlachta mała wpływ na bieg spraw państwowych. Demokracja szlachecka (1454- 1652), była inaczej rodzajem ustroju państwa, w którym równy wobec prawa, chociaż zróżnicowany wewnętrznie stan szlachecki sprawował władzę państwową odsuwając od władzy inne stany i kontrolując króla. Formami ustrojowymi typowymi dla funkcjonowania państwa o takim ustroju był sejm złożony z izby poselskiej i senatu. Posłowie byli wybierani na sejmikach, a w senacie zasiadali senatorowie, kasztelanowie, biskupi katoliccy oraz ministrowie (kanclerze, marszałkowie dworu, podskarbiowie). Trzecim „stanem sejmującym” był sam król. Władcy z dynastii Jagiellonów nie mieli władzy absolutnej, lecz mimo to dominowali zdecydowanie na scenie politycznej. Zgodnie w postanowieniami zawartymi na zjeździe w Mielniku z 1501 roku, za czasów Aleksandra Jagiellończyka, ustanowiono jednak przywilej, który wzmocnił znacznie pozycję możnowładztwa w Polsce. Wraz z wydanym przez króla przywilejem, miała obowiązywać stała i niezmienna kolejność obejmowania urzędów przez możnych. Król utracił w ten sposób możliwość swobodnego dysponowania dostojeństwami, co było jego głównym narzędziem władzy wobec możnowładztwa. Przywilej mielnicki umocnił pozycję senatu w państwie. Potwierdzona została jego dominująca rola wobec króla i izby poselskiej. Aleksander nie zaprzysiągł tego przywileju i formalnie nie wszedł on w życie, aczkolwiek był jednak stosowany ze względu na nieobecność monarchy w Koronie, który przebywał wtedy na Litwie. W 1505 r. sejm w Radomiu uchwalił także konstytucję nihil novi (łac.- nic nowego bez nas), która stanowiła o tym, że żadne nowe, ważne dla państwa decyzje nie mogą zapaść bez sejmu złożonego z trzech stanów sejmujących: króla, izby poselskiej oraz senatu.

Sprawując władzę, następny król Zygmunt I korzystał z rady senatorów i kompetentnych ministrów kierujących kancelarią królewską, urzędem podskarbińskim i wielkorządcami krakowskimi. Pomimo że był niechętny systemowi parlamentarnemu i niezależności politycznej szlachty, zwoływał coroczne sejmy, z reguły uzyskując uchwały podatkowe (pobory) na obronę potoczną.

Rok ostatecznego zawarcia unii realnej między Polską i Litwą przypadało jednak na okres rządów następnego króla- Zygmunta II Augusta i było jednym z jego głównych osiągnięć. Po jego śmierci w 1572 doszło do bezkrólewia, podczas którego zreformowano system prawny kraju. W związku z tym, że August był ostatnim przedstawicielem dynastii Jagiellonów na tronie polskim, Rzeczpospolita musiała wypracować prawne procedury wyboru monarchy oraz ustalić obowiązujący porządek prawny na czas bezkrólewia. Ustalono, że w tym okresie władzę w państwie przejmie tzw. interrex (łac. - międzykról), a wybór nowego monarchy będzie się odbywał w formie tzw. elekcji virritim. W 1573 roku dokonano pierwszej wolnej elekcji, skutkiem czego sytuacja uległa zmianie na niekorzyść korony. Król, wybierany przez powszechny zjazd szlachty (wolna elekcja), stał się dożywotnim prezydentem szlacheckiej republiki, choć w wyniku koronacji zachowywał także powagę monarchy z „Bożej łaski”. W tym systemie rządów były zarodki anarchii. Przez dwa pierwsze wieki swego istnienia (od XV do połowy XVII w.) polskie państwo szlacheckie nie było jednak bardziej zanarchizowane niż inne państwa Europy, ale los Rzeczypospolitej zależał w zbyt dużej mierze od odpowiedzialności szlachty i jej gotowości do poświęcenia dla dobra publicznego. W dużej mierze, uchwalenie konfederacji warszawskiej także miało swój wpływ na ewolucję ustroju.

Pierwszym monarchą wybranym przez ogół szlachty został w 1573 kandydat francuski Henryk Walezy. Przed koronacja musiał ona zaprzysiąc artykuły henrykowskie oraz pacta conventa. Obawiano się bowiem, by nowy monarcha nie wprowadził na wzór francuski absolutyzmu do Polski. Szlachta w formie artykułów henrykowskich, spisała najważniejsze zasady ustrojowe Rzeczypospolitej. Artykuły henrykowskie miały charakter norm podstawowych dla ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej i zawierały zasadę powoływania królów wyłącznie w drodze wolnej elekcji. Pacta conventa stanowiły natomiast, rodzaj umowy pomiędzy monarchą, a jego wyborcami. Obejmowały osobiste zobowiązania nowo wybranego króla, które miał on zrealizować podczas swojego panowania.

Polscy historycy etapu w dziejach ustroju przypadającego na lata 1652- 1754, kiedy to w ramach formalnie funkcjonującej demokracji szlacheckiej faktyczną dominację w państwie uzyskało kilka rodów magnackich nazywają oligarchią magnacką. Był to okres, kiedy dane rody opierały swą potęgę na olbrzymich dobrach ziemskich, rządy w państwie natomiast realizowali pośrednio przez posłów na sejm walny i bezpośrednio jako senatorzy. Utrzymywali liczne prywatne wojska, służące do obrony ich osobistych interesów i często będące narzędziem nacisku na króla.

Panowanie oligarchii magnackiej rozpoczęło się w II połowie XVII w, w schyłkowym okresie rządów Jana II Kazimierza i Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Już w 1606 roku, szlachta zawiązała rokosz zmierzający do osłabienia władzy królewskiej (rokosz Zebrzydowskiego), skutkiem którego było osłabienie władzy monarchy i wzrost znaczenia magnaterii Za przełomowe wydarzenie uważa się jednak. zerwanie sejmu przez liberum veto. W 1652 roku poseł Siciński zgłosił protest przeciwko przedłużaniu obrad sejmu, który następnie został zerwany. Wzmocnieniu państwa miała służyć unia personalna polsko – saska. Doprowadziła do wzrostu znaczenia i pozycji dynastii saskiej, co budziło niechęć i oburzenie polskiej magnaterii. Rzeczpospolita stała się „kartą przetargową” w rękach mocarstw ościennych, jednak rządy oligarchii magnackiej świadczyły o słabości wewnętrznej państwa i mimo wszystko nastąpił rozkład aparatu państwowego, upadek gospodarczy i upadek kultury. Wieloletnie, wyczerpujące wojny, brak stabilnej władzy królewskiej prowadziły do upadku państwowości polskiej. 

W 1764 r. dzięki protekcji Rosji i carycy Katarzyny II na tronie polski zasiadł Stanisław August Poniatowski. Starał się oprzeć swoją politykę na sojuszu z Rosja i dzięki niemu przeprowadzić w Polsce niezbędne reformy. Ingerencja carycy i rosyjskiego ambasadora przeszkodziły jednak we wprowadzeniu jakichkolwiek zmian. W wyniku tych wydarzeń szlachta polska zawiązała w 1668 r. konfederację w Barze, skierowaną przeciwko rosyjskiej dominacji w Rzeczypospolitej. Zakończyła się klęską Polski i była bezpośrednią przyczyną pierwszego rozbioru Polski, którego dokonano w 1772 roku. 

Próbę reformy ustroju Rzeczypospolitej dokonał Sejm Wielki, który obradował w latach 1788- 1792. 3 maja 1791 roku uchwalił on konstytucję zwaną Konstytucją 3 maja. Zawierała ona pakiet reform, które wzmacniały władzę królewską i ograniczały samowolę magnatów. Miało określać status władzy monarchy i organów przedstawicielskich. Na jej mocy, monarcha miał dzielić władzę z organem przedstawicielskim.  Był to pierwszy krok do powstania monarchii konstytucyjnej. Inicjatywie, sprzeciwiła się jednak Rosja. W porozumieniu z polskimi magnatami, którzy zawiązali w Targowicy konfederację, której celem było obalenie nowej konstytucji Katarzyna II rozpoczęła wojnę z Polską. Zakończyła się ona klęską Polaków i drugim rozbiorem Rzeczypospolitej. 

Pierwsze inicjatywy zmiany ustroju na monarchię konstytucyjną, były początkiem do powstania obecnej monarchii parlamentarnej. Mimo iż przedstawiciel państwa pełni teraz zwykle tylko funkcje reprezentacyjne i nie posiada realnych uprawnień władczych, wciąż jest najważniejszą osobą w państwie.