Kodyfikacja rzymska jako próba stworzenia fundamentalnych zasad prawa

Autor: Michał Rudzki

Ogromna liczba konstytucji wydanych w okresie pryncypatu nie przekładała się na istnienie jakiegokolwiek ich zbioru. Pierwszego, na tak dużą skalę, zebrania zbiorów podjęli się prywatni autorzy – Gregoriusz i Hermogenian, którzy stworzyli Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus). Kolejnym takim znaczącym wydarzeniem jest inicjatywa Teodozjusza II, który w 438r. zlecił sporządzenie urzędowego zbioru konstytucji, zwanym Kodeksem teodozjańskim. Na uwagę zasługują zachowane Fragmenta Vaticana, Mosaicarum et Romanarum legum collatio oraz Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti. Sentencje Paulusa z III w. stanowiły kompendium węzłowych zasad prawnych. Cieszyły się one dużym powodzeniem u praktyków. W związku z tym Konstantyn Wielki nadał im moc obowiązującą w swoim okresie panowania. Okres dominatu zapoczątkował ogólny upadek kultury. Prawo uległo upowszechnieniu, czyli wulgaryzacji. Jednakże to w tym okresie przygotowano grunt pod największą w dziejach prawa kodyfikację.

Prawo cesarstwa wschodniorzymskiego na początku VI w. było rozproszone, przestarzałe i sprzeczne. Nie odpowiadało ono już potrzebom społeczno-gospodarczym państwa wschodniego. Zadania stworzenia nowego zbioru prawa podjął się Justynian I Wielki po objęciu władzy w 527r. Uporządkowanie i ujednolicenie systemu prawnego powierzył Trybonianowi. Stał on na czele komisji kodyfikacyjnej. Prace trwały siedem lat i obejmowały: zebranie leges przy pracach nad Kodeksem, zebranie dawnego ius controversum przy pracach nad Digesta, utworzenie podręcznika do prawa dla młodych adeptów przy pracach nad Instytucjami, czy chociażby rozstrzygnięcie kwestii spornych przez samego cesarza (Quin quaqinta decisiones). Kompilatorzy mieli prawo do interpolacji, polegających na wprowadzaniu prawomocnych zmian w tekstach prawniczych. Miało to na celu uspójnienie wielu dzieł, które w swoich treściach często były sprzeczne.

Corpus Iuris Civilis jest zbiorczą nazwą trzech głównych prac powstałych w wyniku kodyfikacji justyniańskiej (Institutiones, Digesta, Codex) oraz Nowel Justyniana. Nazwa utrwaliła się w 1583r. po publikacji całego przetrwałego ustawodawstwa justyniańskiego przez Dionisiusa Gothofreda. Instytucje Justyniana były podręcznikiem do nauki prawa, który zarazem miał moc ustawy. Ułożyła go trzyosobowa komisja i został ogłoszony już w 533r. Przy opracowywaniu zbioru podstawowym materiałem komisji były Instytucje Gaiusa. W swoim podręczniku prawa Gaius ujął rzymskie instytucje prawne oraz ich przeobrażenia w okresie od prawa klasycznego do poklasycznego. Podział prawa w tym dziele na prawo osobowe, prawo rzeczowe i prawo procesowe miał ogromne znaczenie dla systematyki prawa w czasach nowożytnych. Wykład zawarty w podręczniku Justyniana ma charakter abstrakcyjny, nie zawiera rozważań kazuistycznych, co świadczy o stanowczym postępie myśli prawniczej. Twórcy podręcznika przyjęli zasadę anonimowości.

Po śmierci Justyniana w 565r. w cesarstwie bizantyjskim formalnie nadal obowiązywała kodyfikacja justyniańska, ale jej znaczenie było tylko teoretyczne. Nie znajdowała zastosowania praktycznego ze względu na trudności językowe – dominacja języka greckiego. W tej sytuacji cesarze od VII w. dążyli do przystosowania kodyfikacji justyniańskiej do ówczesnych warunków, czego efektem były zbiory prawa rzymsko-bizantyjskiego, tj. Ekloga, Bazyliki i Hexabiblos.

Corpus Iuris Civilis uważa się za najznakomitszy pomnik prawa, który zapewnił prawu rzymskiemu przetrwanie przez następne kilka stuleci. Obecnie nadal pozostaje najważniejszym i najobfitszym źródłem poznania prawa rzymskiego. Był respektowany równie przez germańskich barbarzyńców, szkoły glosatorów i komentatorów w Europie, a przede wszystkim w niemieckiej szkole historycznej prawa Savigny’ego. To świadczy o znaczeniu jakie miała kodyfikacja na przetrwanie podstawowych źródeł powstania i poznania prawa, a jej fundamenty są wykorzystywane w systemach prawnych do dziś.

Bibliografia:

1. A. Dębiński, Rzymskie prawo prywatne. Kompendium, Warszawa: LexisNexis, 2017

2. W. Rozwadowski, Prawo rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł, Poznań: ARS BONI ET AEQUI, 2003

3. W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa: C.H. Beck, 2014

4. K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa: LexisNexis, 2016

5. M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie jako fundament europejskiej kultury prawnej., Zeszyty Prawnicze 1/1, 9-25, 2001

6. M. Kuryłowicz, A. Wiliński, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, Warszawa: Wolters Kluwer, 2008