Ewolucja ustroju Polski XVI - XVIII w.

Autor: Maja Rudzka

Ustrój polityczny to struktura organizacyjna, kompetencje i określone prawem wzajemne zależności organów państwa. W innym ujęciu jest to określenie dla dowolnej formy sprawowania władzy publicznej lub zespół zasad dotyczących władzy publicznej w państwie, a także metod jej wykonywania. W historii Rzeczpospolitej Polskiej, możemy wyróżnić wiele form rządów, które kształtowane przez sytuację wewnętrzną i zmiany w stosunkach międzynarodowych, ewoluowały. Obecny, demokratyczny ustrój, który określa nasze państwo jako republikę parlamentarną, jest skutkiem wielu zmian, jakie zaszły na przestrzeni XVI- XVIII wieku. Droga ta była długa, a formy rządów zmieniały się wraz z wpływami obecnego władcy. Według Mariana Kallasa, autora książki „Historia Ustroju Polski”, możemy wyróżnić trzy główne formy rządów w latach 1454-1795. Była to kolejno demokracja szlachecka, oligarchia magnacka, a następnie- państwo konstytucyjne.

Ogromny wpływ na kształtowanie się ustroju Polski, miało powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. To historyczne wydarzenie zmieniło świadomość ludzi i spowodowało nieodwracalne zmiany wewnętrzne. Pierwszym krokiem do utworzenia wspólnego państwa polsko-litewskiego, które było podłożem do wszelkich zmian ustrojowych, była zawarta już w 1385 unia w Krewie. Na przestrzeni dwóch wieków była na zmianę zacieśniana, osłabiana a nawet zrywana. Dopiero w drugiej połowie XVI w. wobec braku potomka dynastii Jagiellonów przystąpiono do działań mających na celu utrwalenie międzypaństwowego związku. Federacyjna Rzeczpospolita Obojga Narodów powstała w efekcie unii lubelskiej z 1569.

O Rzeczypospolitej szlacheckie mówimy dlatego, że tylko szlachta mała wpływ na bieg spraw państwowych. Demokracja szlachecka (1454- 1652), była inaczej rodzajem ustroju państwa, w którym równy wobec prawa, chociaż zróżnicowany wewnętrznie stan szlachecki sprawował władzę państwową odsuwając od władzy inne stany i kontrolując króla. Formami ustrojowymi typowymi dla funkcjonowania państwa o takim ustroju był sejm złożony z izby poselskiej i senatu. Posłowie byli wybierani na sejmikach, a w senacie zasiadali senatorowie, kasztelanowie, biskupi katoliccy oraz ministrowie (kanclerze, marszałkowie dworu, podskarbiowie). Trzecim „stanem sejmującym” był sam król. Władcy z dynastii Jagiellonów nie mieli władzy absolutnej, lecz mimo to dominowali zdecydowanie na scenie politycznej. Zgodnie w postanowieniami zawartymi na zjeździe w Mielniku z 1501 roku, za czasów Aleksandra Jagiellończyka, ustanowiono jednak przywilej, który wzmocnił znacznie pozycję możnowładztwa w Polsce. Wraz z wydanym przez króla przywilejem, miała obowiązywać stała i niezmienna kolejność obejmowania urzędów przez możnych. Król utracił w ten sposób możliwość swobodnego dysponowania dostojeństwami, co było jego głównym narzędziem władzy wobec możnowładztwa. Przywilej mielnicki umocnił pozycję senatu w państwie. Potwierdzona została jego dominująca rola wobec króla i izby poselskiej. Aleksander nie zaprzysiągł tego przywileju i formalnie nie wszedł on w życie, aczkolwiek był jednak stosowany ze względu na nieobecność monarchy w Koronie, który przebywał wtedy na Litwie. W 1505 r. sejm w Radomiu uchwalił także konstytucję nihil novi (łac.- nic nowego bez nas), która stanowiła o tym, że żadne nowe, ważne dla państwa decyzje nie mogą zapaść bez sejmu złożonego z trzech stanów sejmujących: króla, izby poselskiej oraz senatu.

Sprawując władzę, następny król Zygmunt I korzystał z rady senatorów i kompetentnych ministrów kierujących kancelarią królewską, urzędem podskarbińskim i wielkorządcami krakowskimi. Pomimo że był niechętny systemowi parlamentarnemu i niezależności politycznej szlachty, zwoływał coroczne sejmy, z reguły uzyskując uchwały podatkowe (pobory) na obronę potoczną.

Rok ostatecznego zawarcia unii realnej między Polską i Litwą przypadało jednak na okres rządów następnego króla- Zygmunta II Augusta i było jednym z jego głównych osiągnięć. Po jego śmierci w 1572 doszło do bezkrólewia, podczas którego zreformowano system prawny kraju. W związku z tym, że August był ostatnim przedstawicielem dynastii Jagiellonów na tronie polskim, Rzeczpospolita musiała wypracować prawne procedury wyboru monarchy oraz ustalić obowiązujący porządek prawny na czas bezkrólewia. Ustalono, że w tym okresie władzę w państwie przejmie tzw. interrex (łac. - międzykról), a wybór nowego monarchy będzie się odbywał w formie tzw. elekcji virritim. W 1573 roku dokonano pierwszej wolnej elekcji, skutkiem czego sytuacja uległa zmianie na niekorzyść korony. Król, wybierany przez powszechny zjazd szlachty (wolna elekcja), stał się dożywotnim prezydentem szlacheckiej republiki, choć w wyniku koronacji zachowywał także powagę monarchy z „Bożej łaski”. W tym systemie rządów były zarodki anarchii. Przez dwa pierwsze wieki swego istnienia (od XV do połowy XVII w.) polskie państwo szlacheckie nie było jednak bardziej zanarchizowane niż inne państwa Europy, ale los Rzeczypospolitej zależał w zbyt dużej mierze od odpowiedzialności szlachty i jej gotowości do poświęcenia dla dobra publicznego. W dużej mierze, uchwalenie konfederacji warszawskiej także miało swój wpływ na ewolucję ustroju.

Pierwszym monarchą wybranym przez ogół szlachty został w 1573 kandydat francuski Henryk Walezy. Przed koronacja musiał ona zaprzysiąc artykuły henrykowskie oraz pacta conventa. Obawiano się bowiem, by nowy monarcha nie wprowadził na wzór francuski absolutyzmu do Polski. Szlachta w formie artykułów henrykowskich, spisała najważniejsze zasady ustrojowe Rzeczypospolitej. Artykuły henrykowskie miały charakter norm podstawowych dla ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej i zawierały zasadę powoływania królów wyłącznie w drodze wolnej elekcji. Pacta conventa stanowiły natomiast, rodzaj umowy pomiędzy monarchą, a jego wyborcami. Obejmowały osobiste zobowiązania nowo wybranego króla, które miał on zrealizować podczas swojego panowania.

Polscy historycy etapu w dziejach ustroju przypadającego na lata 1652- 1754, kiedy to w ramach formalnie funkcjonującej demokracji szlacheckiej faktyczną dominację w państwie uzyskało kilka rodów magnackich nazywają oligarchią magnacką. Był to okres, kiedy dane rody opierały swą potęgę na olbrzymich dobrach ziemskich, rządy w państwie natomiast realizowali pośrednio przez posłów na sejm walny i bezpośrednio jako senatorzy. Utrzymywali liczne prywatne wojska, służące do obrony ich osobistych interesów i często będące narzędziem nacisku na króla.

Panowanie oligarchii magnackiej rozpoczęło się w II połowie XVII w, w schyłkowym okresie rządów Jana II Kazimierza i Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Już w 1606 roku, szlachta zawiązała rokosz zmierzający do osłabienia władzy królewskiej (rokosz Zebrzydowskiego), skutkiem którego było osłabienie władzy monarchy i wzrost znaczenia magnaterii Za przełomowe wydarzenie uważa się jednak. zerwanie sejmu przez liberum veto. W 1652 roku poseł Siciński zgłosił protest przeciwko przedłużaniu obrad sejmu, który następnie został zerwany. Wzmocnieniu państwa miała służyć unia personalna polsko – saska. Doprowadziła do wzrostu znaczenia i pozycji dynastii saskiej, co budziło niechęć i oburzenie polskiej magnaterii. Rzeczpospolita stała się „kartą przetargową” w rękach mocarstw ościennych, jednak rządy oligarchii magnackiej świadczyły o słabości wewnętrznej państwa i mimo wszystko nastąpił rozkład aparatu państwowego, upadek gospodarczy i upadek kultury. Wieloletnie, wyczerpujące wojny, brak stabilnej władzy królewskiej prowadziły do upadku państwowości polskiej. 

W 1764 r. dzięki protekcji Rosji i carycy Katarzyny II na tronie polski zasiadł Stanisław August Poniatowski. Starał się oprzeć swoją politykę na sojuszu z Rosja i dzięki niemu przeprowadzić w Polsce niezbędne reformy. Ingerencja carycy i rosyjskiego ambasadora przeszkodziły jednak we wprowadzeniu jakichkolwiek zmian. W wyniku tych wydarzeń szlachta polska zawiązała w 1668 r. konfederację w Barze, skierowaną przeciwko rosyjskiej dominacji w Rzeczypospolitej. Zakończyła się klęską Polski i była bezpośrednią przyczyną pierwszego rozbioru Polski, którego dokonano w 1772 roku. 

Próbę reformy ustroju Rzeczypospolitej dokonał Sejm Wielki, który obradował w latach 1788- 1792. 3 maja 1791 roku uchwalił on konstytucję zwaną Konstytucją 3 maja. Zawierała ona pakiet reform, które wzmacniały władzę królewską i ograniczały samowolę magnatów. Miało określać status władzy monarchy i organów przedstawicielskich. Na jej mocy, monarcha miał dzielić władzę z organem przedstawicielskim.  Był to pierwszy krok do powstania monarchii konstytucyjnej. Inicjatywie, sprzeciwiła się jednak Rosja. W porozumieniu z polskimi magnatami, którzy zawiązali w Targowicy konfederację, której celem było obalenie nowej konstytucji Katarzyna II rozpoczęła wojnę z Polską. Zakończyła się ona klęską Polaków i drugim rozbiorem Rzeczypospolitej. 

Pierwsze inicjatywy zmiany ustroju na monarchię konstytucyjną, były początkiem do powstania obecnej monarchii parlamentarnej. Mimo iż przedstawiciel państwa pełni teraz zwykle tylko funkcje reprezentacyjne i nie posiada realnych uprawnień władczych, wciąż jest najważniejszą osobą w państwie.

Unia Europejska – sankcje a żegluga handlowa

Autor: Marcin Borowski

Ostatni kryzys geopolityczny na linii Ukraina – Rosja, w efekcie którego ponad  27 000 km² półwyspu Krymskiego stało się przedmiotem aneksji do terytorium największego państwa świata, odbił się szerokim echem w świadomości społeczności międzynarodowej. Zewsząd dało się słyszeć głosy oburzenia, wyrazy współczucia i solidarności z narodem Ukraińskim. Politycy z różnych zakątków świata w ferworze emocji prześcigali się w artykułowaniu coraz to skuteczniejszych i dotkliwszych, ich zdaniem, pomysłów jakie środki przymusu wobec Rosji zastosować. W efekcie powyższego, szczególnie Stany Zjednoczone Ameryki oraz kraje Unii Europejskiej zastosowały szereg sankcji, ekonomiczno-gospodarczych, również wobec najbliższych współpracowników Władimira Putina. Na nowo rozgorzała dyskusja o zasadności, skuteczności i dolegliwości sankcji międzynarodowych. W różnej skali były one stosowane wobec reżimów autorytarnych czy totalitarnych od Korei Północnej począwszy, na Syrii skończywszy.

W niniejszym artykule zastanowimy się, jakie konsekwencje mają sankcje międzynarodowe, nałożone przez organy Unii Europejskiej, dla szeroko rozumianego handlu morskiego.

Sankcje w prawie międzynarodowym stanowią negatywną reakcję społeczności międzynarodowej, z którą spotyka się państwo lub podmiot naruszające normy prawa międzynarodowego. Sankcja ma przede wszystkim na celu zmuszenie państwa lub podmiotu do zaprzestania działań sprzecznych z prawem międzynarodowym. Nierzadko brak jakiejkolwiek reakcji mógłby zostać potraktowany jako przejaw bezsilności bądź nawet przyzwolenie na naruszenie ustalonego porządku.

Sankcje międzynarodowe przyjmują różnorodną formę. Wskazać można m. in. na zakaz związany z eksportem lub importem (np. na poszczególne produkty takie jak ropa naftowa, drewno, diamenty), zakaz świadczenia określonych usług, zakaz inwestowania, zakaz uiszczania płatności i przepływu kapitału, wycofanie preferencji taryfowych czy zamrażanie środków finansowych. Ponadto stosowane są sankcje dyplomatyczne w postaci usunięcia przedstawicieli służb dyplomatycznych, zerwania stosunków dyplomatycznych bądź ograniczania możliwości wjazdu określonych osób.

Podstawą prawną dla sankcji ekonomicznych Unii Europejskiej jest artykuł 215 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Ideą leżącą u podstaw stworzenia tej regulacji jest ochrona wartości, podstawowych interesów, bezpieczeństwa, niezależności i integralności Unii Europejskiej, a także umacnianie i wspieranie demokracji, państwa prawnego, praw człowieka i zasad prawa międzynarodowego, utrzymanie pokoju, zapobieganie konfliktom i umacnianie bezpieczeństwa międzynarodowego.

Rodzaje sankcji ekonomicznych, stosowanych przez Unię Europejską, jak wskazano powyżej, są bardzo różne. Różny jest także ich wpływ na branżę morską.

Na podstawie sankcji w stosunku do osób fizycznych odpowiedzialnych za politykę danego państwa sprzeczną z prawem międzynarodowym zazwyczaj zamraża się środki finansowe tych osób oraz wprowadza ograniczenia w podróżowaniu. Tego rodzaju sankcje są, można powiedzieć, podstawowymi, nakładanymi na większość państw np. Afganistan, Białoruś, Gwinea - Bissau, Erytrea, czy ostatnio Rosja. Ich uciążliwość odnosi się przede wszystkim do jednostki, nie mając globalnego wpływu na jakąkolwiek gałąź gospodarki. Należy jednak mieć na uwadze, że nałożone ograniczenia w podróżowaniu, w tym zakazy wstępu na terytorium państw Unii Europejskiej, oznacza również bezwzględny zakaz wyjścia z pokładu statku na ląd któregokolwiek państwa Unii. Sankcja wizowa dotyczy bowiem „terytorium danego państwa”. Statek morski nie jest przedłużeniem terytorium Państwa, a zatem osoba objęta sankcją może wejść na pokład, lecz nie może wyjść na terytorium państwa Unii.

Kolejnym rodzajem sankcji jest obowiązek wcześniejszego informowania odpowiednich organów o towarach eksportowanych do państwa objętego sankcją i importowanych z tego państwa. Przykładami są Korea Północna, Libia, Somalia, Syria czy Erytrea. Organy mają także dodatkowe instrumenty kontrolne w stosunku do tych towarów. W przypadku handlu morskiego i transportu drogą morską towarów o znacznej wielkości i ilości cała procedura nie pozostaje bez znaczenia dla czasochłonności całej procedury i de facto czasochłonności transportu.

Niezwykle dotkliwą sankcją, szczególnie dla dużych podmiotów trudniących się transportem gazu i ropy naftowej, jest zakaz importu tychże paliw. Transport powyższych, jak wiadomo, odbywa się wyłącznie drogą morską. Bezwzględny zakaz obejmujący takie kraje jak Iran oraz Syrię powoduje znaczne zmniejszenie popytu na usługi transportowe, a co za tym idzie znaczne straty finansowe. Bardzo podobna sytuacja ma miejsce w przypadku wszelkich zakazów importowych czy embarg na wszelkie produkty masowe, drobnicowe, płynne, ciekłe, transportowane wyłącznie drogą morską. Szczególnie dotkliwe embarga i zakazy importowe wprowadzone zostały w stosunku do Iranu, Syrii, Wybrzeża Kości Słoniowej i Korei Północnej. Oczywistym jest, że embargiem o najszerszym zastosowaniu, nałożonym niemalże na każde ukarane państwo (Afganistan, Białoruś, Republika Środkowo-Afrykańska, Chiny, Demokratyczna Republika Konga, Wybrzeże Kości Słoniowej, Erytrea, Republika Gwinei, Irak, Iran, Liban, Liberia, Libia, Birma, Somalia, Południowy Sudan, Sudan, Syria) jest embargo na broń i produkty z bronią związane. W skali globalnej, bez wątpienia ma to skutek w postaci zmniejszenia popytu na usługi transportowe.    

Sankcje Unii Europejskiej pojawiają się również w sferze ubezpieczeniowej. Oprócz zakazów związanych z nabywaniem i transportem niektórych produktów, Unia Europejska wprowadza dodatkowo zakazy ich ubezpieczania. Ponadto nierzadko zakazuje się także ubezpieczania samych statków transportujących takie produkty. Ubezpieczyciele europejscy dominują w sektorze ubezpieczeń morskich wobec czego sankcje stosowane w sferze ubezpieczeń stanowią wymierny cios dla gospodarki państw nim objętych. W tym kontekście warto jednak zwrócić uwagę, iż w ostatnim czasie zawieszono zakaz transportu oraz ubezpieczania dostaw irańskiej ropy, a także zawieszono zakaz importu, nabywania i transportu irańskich produktów petrochemicznych. Jednocześnie zawieszono również zakaz udostępniania statków celem umożliwienia dokonania transportu.

Ponadto, Unia Europejska wprowadza także sankcje związane z zakazem budowy statków dla określonych państw. Poza tym, aby dodatkowo zapewnić skuteczność sankcji nakłada się ograniczenia w zakresie kluczowego sprzętu i technologii, które mogłyby zostać wykorzystane w przemyśle, jak również zakaz sprzedaży, dostarczania, przekazywania lub wywozu kluczowego sprzętu morskiego i technologii wykorzystywanych w budownictwie okrętowym, konserwacji lub naprawie statków (np. Iran). Dodatkowo, ograniczenia mogą również dotyczyć usług pomocniczych dla żeglugi (np. Korea Północna).

Tytułem podsumowania, jak wykazano na podstawie powyższych przykładów, szerokie spectrum sankcji nakładanych na poszczególne państwa, szczególnie tych ekonomicznych ma niebagatelny wpływ na funkcjonowanie szeroko rozumianej branży morskiej. Sankcje mogą być skutecznym instrumentem nacisku nie tylko bezpośrednio na aparat władzy danego państwa ukaranego sankcjami, ale także pośrednio poprzez naciski jego obywateli, których sankcje dotykają w największym stopniu. W erze globalizacji, wzajemnych zobowiązań tak tych na mocy prawa międzynarodowego publicznego pomiędzy państwami czy organizacjami międzynarodowymi, jak i tych na mocy prawa międzynarodowego prywatnego pomiędzy przedsiębiorcami, sankcje stanowią często nieodwracalny, negatywny skutek ekonomiczny zarówno w stosunku do państwa karanego sankcją (w większym stopniu) jak i państwa połączonego z państwem ukaranym wzajemnymi więzami handlowymi (w stopniu uzależnionym od stopnia koneksji). Jak wynika z powyższego żadna ze stron konfliktu nie jest wyłącznie wygraną czy wyłączenie przegraną. Wydaje się jednak, że w świecie wzajemnych powiązań gospodarczych są alternatywą dla konfliktu zbrojnego. Jak powiedział Barack Obama podczas niedawnego wystąpienia w Parlamencie Europejskim – „Freedom is not free”.