Walka o Ziemię Świętą w średniowieczu - legenda a rzeczywistość

Autor: Maja Rudzka

Krucjaty, inaczej nazywane wyprawami krzyżowymi, były wojnami ogłaszanymi przez papieży i prowadzonymi w imię Jezusa Chrystusa w celu odzyskania chrześcijańskiego dziedzictwa lub w obronie chrześcijaństwa przed wewnętrznymi i zewnętrznymi wrogami. Niekiedy naznaczane piętnem legendy, w węższym znaczeniu były to po prostu wyprawy wojenne podejmowane w XI-XIII w. przez chrześcijańskie rycerstwo Europy Zachodniej w celu wyzwolenia Ziemi Świętej spod panowania muzułmańskiego. Odbywały się w latach 1096 – 1099 (I wyprawa rycerska), 1147 – 1149 (II wyprawa rycerska), 1189 – 1192 (III wyprawa rycerska), 1202 – 1204 (IV wyprawa rycerska), 1217 – 1221 (V wyprawa rycerska), 1248 – 1250 (VI wyprawa rycerska), 1270 (VII wyprawa rycerska). Dodatkowo miały miejsce wyprawy ludowe (w 1096 oraz 1147 roku) oraz „sławna” i według niektórych wątpliwa, wyprawa dziecięca z 1212 roku. Można powiedzieć, że w późniejszym czasie walki tego typu przybrały formę „świętej wojny", przez dłuższy czas obcej chrześcijaństwu. 

Wyprawy krzyżowe podejmowane były na różnych terenach. Walki prowadzone przeciwko muzułmanom zauważano nawet w Hiszpanii i na Sycylii. Na zachodzie kończyły się na ziemiach Francji oraz morzach Oceanu Atlantyckiego, na północy w Anglii i w Niemczech, na wschodzie krzyżowcy najdalej dotarli do Konstantynopola, Akki, Jerozolimy oraz Kairu, a na południu do wybrzeży północno-zachodniej Afryki oraz wysp Morza Śródziemnego. Chęć „zbawienia przez wyzwolenie” stała się impulsem do podjęcia walki o odzyskanie Ziemi Świętej, znajdującej się od połowy XI w. pod panowaniem Turków seldżuckich. Jako pierwszy ideę takiej krucjaty podjął w 1074 roku Grzegorz VII. Do jej realizacji doprowadził jednak dopiero Urban II (uznawany za „ojca krucjat”), wzywając na synodzie w Clermont w 1095 r. do odebrania grobu Chrystusa z rąk niewiernych. 

Hasło to znalazło szeroki wydźwięk wśród większości społeczeństwa Europy. Głównie to jednak rycerze, którym za udział w krucjatach obiecano odpuszczenie grzechów i zbawienie, podejmowali się tego zadania. Przyczyną wypraw nie był jednak tylko aspekt religijny. Silnym bodźcem skłaniającym ich do udziału w wyprawie były także czynniki ekonomiczne, m.in. chęć wzbogacenia się, nadzieja chłopów na zmianę stosunków społecznych, obawa przed głodem zagrażającym Europie na początku 1096 r., czy wreszcie chęć wyzbycia się miast włoskich spod hegemonii handlu bizantyjskiego i arabskiego. 

Pierwszą krucjatą do Ziemi Świętej była zorganizowana w 1096 r. wyprawa ludowa, zwana również chłopską. Zjednoczyła wielu prostych ludzi, którzy zachęceni wizją prostego wzbogacenia się i pozyskania korzyści majątkowych, wyruszali na Bliski Wschód. Wyprawa ta zakończyła się niepowodzeniem i nie jest stricte uznawana za „właściwą” wyprawę, za jakie uważa się wyprawy rycerskie. Jej niepowodzenie tłumaczy się zbyt pochopnym postępowaniem i nieprzygotowaniem. Uczestnikom wyprawy ludowej nie udało się nawet dotrzeć do Ziemi Świętej. Istnieje niewiele znanych legend dotyczących tej wyprawy chłopskiej. 

Pierwszą „główną” wyprawą krzyżową była I wyprawa rycerska zorganizowana w latach 1096-1099.  Rycerze udali się najpierw do Konstantynopola, gdzie złożyli przysięgę na wierność cesarzowi oraz przysięgę lenną. Innowierców do wiary chrześcijańskiej nawracano mieczem. Zdobyto Jerozolimę, którą nazwano Królestwem Jerozolimy oraz utworzono hrabstwa Antiochii, Edessy i Trypolisu. Była to jedyna wyprawa zakończona sukcesem.  Najbardziej znaną legendą wiążącą z się z tą krucjatą jest opowieść o włóczni św. Maurycego. Rzekomo podczas I wyprawy rycerskiej do Antiochii rycerze znaleźli się w pułapce i otoczeni podwójnym pierścieniem wojsk tureckich, głodni i zmęczeni, marzyli o cudzie. Tylko św. Maurycy mógł ich uratować. Nagle jeden z kapłanów odnalazł świętą włócznię. Dla krzyżowców i pielgrzymów był to znak od Boga. Natchnieni siłą i odwagą, w czerwcu 1089 roku rozgromili turecką armię. Nikt nie wątpił, że pomogła w tym boska relikwia. 

II krucjata odbyła się w latach 1147-1149. Zainicjowana została przez króla francuskiego, Ludwika VII i cesarza niemieckiego, Konrada III, aby pomóc znajdującym się w Królestwie Jerozolimskim rycerzom. Niestety zabrakło współpracy między dowódcami. Słabym punktem wyprawy było działanie w dwóch grupach. Wyprawa Konrada III, osłabiona marszem do Konstantynopola, poniosła klęskę pod Doryleum. Reszta rycerstwa zawróciła albo dołączyła do Francuzów. Armia Ludwika VII została rozbita przez Turków. Zapanowało zniechęcenie i postanowiono odwrót. W czasie owej wyprawy krzyżowcom udało się jednak podbić Damaszek. Tym osiągnięciem rozwścieczyli Turków, którzy stali się bezpośrednim zagrożeniem dla Jerozolimy. Wyprawa zakończyła się totalnym niepowodzeniem. Mimo nielicznych łupów i zagarnięcia małych terenów, nie przyniosła żadnych pozytywnych wartości. W legendach i opowiadaniach także nie znajdziemy żadnych wiążących opisów tej wyprawy.

W latach 1189-1192 odbyła się III wyprawa krzyżowa, która była odpowiedzią na zdobycie Jerozolimy przez Turków. Jej przywódcami byli cesarz niemiecki Fryderyk I Barbarossa, król francuski Filip II August i król angielski Ryszard Lwie Serce. Wyprawa ta miała niezbyt fortunny przebieg, ponieważ Barbarossa utopił się w rzece Salef w Cylicji, czego następstwem był powrót Francuzów do domu. Król angielski natomiast w 1192 roku wynegocjował od Saladyna swobodny dostęp do grobu pańskiego. Legend, jak w przypadku pierwszej krucjaty było wiele. Jedna z nich opisuje historię Ryszarda Lwie Serce, który rzekomo swój przydomek otrzymał, kiedy, skazany na walkę z lwem, wyciągnął mu gołą ręką serce przez paszczę. Miał też karmić swoje oddziały ciałami saraceńskich jeńców, kiedy w obozie skończyły się zapasy żywności. Druga legenda, warta wspomnienia, dotyczy drogi Ryszarda do Ziemi Świętej. Statek, którym płynął wpadł w burzę, maszt zaczął trzeszczeć, a jego pęknięcie równało się z zatonięciem statku. Król nakazał przywiązać się do masztu i na własnych barkach podtrzymywał go przez całą burzę. Ta wersja przedstawia, jakoby Ryszard Lwie Serce miał uratować statek od niechybnej katastrofy. 

Najtragiczniejszy przebieg miała IV wyprawa krzyżowa, którą zorganizowano w latach 1202 - 1204. Zainicjowana została przez papieża Innocentego III, jednakże finansowana była przez Wenecjan. Wykorzystano krzyżowców, aby załatwić własne porachunki z Bizancjum i obsadzić Izaaka Angelosa na tronie. Krzyżowcy, zastraszeni widmem zapłaty Włochom, najpierw zdobyli dla Wenecji węgierskie miasto Zadar, a potem Konstantynopol. Doszło do złupienia Konstantynopola. Rezultatem IV wyprawy krzyżowej było więc obalenie cesarstwa bizantyjskiego. Na jego miejscu utworzono Cesarstwo Łacińskie, które przetrwało aż do 1261 r., kiedy to upada pod naporem Greków z Azji Mniejszej i Bułgarów. Istnieje legenda, że po splądrowaniu Konstantynopola całun Turyński trafił w ręce templariuszy, którzy mieli czcić tę relikwię pod postacią brodatej głowy (prawdopodobnie Jezusa z całunu), co było potem elementem oskarżenia przeciwko templariuszom. Sam całun miał po zagładzie zakonu trafić do rodziny de Charny. Oficjalna wersja jednak różni się od tej legendy, mówiąc, że krzyżowcy rzeczywiście zabrali święty całun z Konstantynopola do Aten. Został on własnością księcia Aten, również krzyżowca, Ottona de la Roche. W 1208 roku książę Otton przywiózł relikwię do Francji, do swego zamku w Le Doubs niedaleko Besançon. Święty całun stał się wspólną własnością arcybiskupa Besançon i rodziny de la Roche, później de Vergy, a następnie de Charny. W 1349 roku całun stał się wyłączną własnością rodu de Charny. 

W 1212 roku miała też miejsce I wyprawa dziecięca, która uznawana jest za mieszaninę faktów i fikcji. W kronikach wiele jest informacji o dzieciach, które jakoby miały ocalić Ziemię Świętą przed muzułmanami dzięki swoim czystym sercom. Wierzono w ich niewinność i szczerość. Zebrano 20-50 tysięcy dzieci w wieku 3-12 lat, które udały się do Marsylii. W Marsylii dwóch kupców wynajęło siedem statków, którymi obiecali przewieźć dzieci na Wschód. Po ich wypłynięciu słuch o nich zaginął. Dopiero po 18. latach wydało się, że dwa statki zatonęły, a pozostałe dzieci sprzedano jako niewolników na targu w Algierii i Egipcie. O tej wyprawie dziecięcej jest dużo więcej legend. Jedna mówi również o tym, że nie wiadomo, czy taka krucjata miała kiedykolwiek miejsce, ponieważ słowo „pueri" oznacza jednocześnie chłopca, jak i kogoś z plebsu. Możliwe więc, że nastąpił błąd podczas przepisywania kronik, roczników lub innych pism. 

Następne trzy wyprawy krzyżowe zakończyły się również niepowodzeniami. Ostatnią twierdzą krzyżowców była Akka, która padła w 1291 r. Trwający dwa wieki konflikt na tle religijnym zakończył się zwycięstwem muzułmanów - Ziemia Święta pozostała w ich rękach. 

Krucjaty, które pierwotnie organizowane były na tle głównie religijnym, spowodowały śmierć wielu ludzi oraz odbiły się głośnym echem w historii średniowiecza. Zawsze były i będą tematem spornym wśród historyków. W czasie trwania wypraw organizują się też zakony krzyżowe: Templariusze, Joannici i Krzyżacy. Istniej wiele mitów i legend, które ukazują niezwykłość i rycerskość walczących o „słuszną sprawę”- o Ziemię Świętą. Trudno stwierdzić, ile w nich prawdy, ile fikcji, jednakże jedno jest pewne - krucjaty nie były łatwą walką o Królestwo Jerozolimy, w której to piękni i zawsze młodzi rycerze na swych koniach zdobywali Ziemię Świętą z godną podziwu gracją. Uczestnikom wypraw krzyżowych towarzyszyło wycieńczenie, głód, często nawet choroby. Ich odwaga i męstwo zadziwiało, gdyż każdego dnia zmagali się z ciężką walką, w której wielu oddało swoje życie. Każdej wyprawie towarzyszyły lata trudnych zmagań i w większości wyprawy te zakończone były niepowodzeniem.