Zarys prawa obywateli na przykładzie rzymskiego ius Quritium na przestrzeni epoki królewskiej i rzymskiej republiki

Autor: Michał Rudzki

Rzymskie ius civile nazywane było, od dawnej nazwy mieszkańców starożytnego Rzymu, „prawem Kwirytów”. Prawo rzymskie rozwijało się od prawa małego miasta antycznego. Zdecydowanie wciąż podlegało jednak wpływom zewnętrznym. Na skutek specyficznego procesu ewolucji, w ciągu trzynastu stuleci prawo rzymskie przeszło przez cztery formy ustrojowe państwa. Warto zwrócić szczególną uwagę na dwie pierwsze, ponieważ właśnie w epoce królewskiej i w epoce rzymskiej republiki ius Quiritium dało zarys przyszłego systemu prawa.

Okres monarchii trwał od początku istnienia Rzymu w 753 r. p.n.e. do 509 r. p.n.e. Epoka królewska jest osnuta legendą, ale to już w tym okresie znane było właśnie prawo obywateli, czyli ius Quiritium. Wówczas podstawowym źródłem prawa były przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie zwyczaje przodków (mos maiorum). O treści tego prawa do dzisiaj nie ma żadnych bezpośrednich odniesień, ani informacji. Jego domeną były zapewne instytucje ustrojowe oraz instytucje prawa prawa prywatnego, takie jak władza ojcowska, małżeństwo, czy dziedziczenie. Władza świecka i sakralna były zespolone w rękach króla, dlatego reguły religijne i etyczne wciąż nie były jasno oddzielone od przepisów prawnych. Istotną rolę odgrywały orzeczenia sądów królewskich i kolegiów pontyfików. Epoka królewska zakończyła się wypędzeniem despotycznego Tarkwiniusza Pysznego, co nieco zliberalizowało rzymskie źródła prawa w okresie republiki.

Sama znajomość przepisów prawa nie była wystarczająca, stąd nieodzowna stała się pomoc znawców prawa. Początkowo wiedzę prawniczą rezerwowano dla pontyfików, czyli patrycjuszy z kolegiów kapłańskich. Wyłącznie oni interpretowali prawo, znali formuły procesowe oraz posługiwali się kalendarzem sądowym, który określał dni możliwe do procesowania się (dies fasti) i dni nieważne (dies nefasti). Oprócz tego, istniały także ustawy ustanowione i przegłosowane przez zgromadzenia kurialne z inicjatywy królów (leges regiae). Szczególną rolę mieli w tym Romulus i Numa Pompiliusz. Pod koniec okresu królewskiego pontifex maximus Papiriusz spisał je, ale według niektórych źródeł normy w nich zawarte pochodziły z okresu wczesnej republiki.

Zmiana formy ustroju państwa nie wpłynęła jednak istotnie na prawo kwirytarne. Wraz z pojawieniem się nowych czynników prawotwórczych osłabła natomiast rola prawa zwyczajowego. W ten sposób w roku 450 p.n.e. powstała słynna Ustawa XII tablic określana jako źródło wszelkiego prawa publicznego i prywatnego (fons omnis publici privatique iuris). Zbiór miał duże znaczenie dla rozwoju prawa obywateli. Stanowił przejście od ius non scriptum do ius scriptum.

W czasie istnienia rzymskiej republiki doszło przede wszystkim do demonopolizacji wiedzy prawniczej. Około 304 r. p.n.e. Gnejusz Flawiusz ujawnił formuły aktów prawnych oraz skarg procesowych. Następnie w 250 r. p.n.e. pierwszy plebejski pontifex maximus – Korunkiasz – zaczął udzielać publicznie i bezpłatnie porad prawnych. To zapoczątkowało rzymską jurysprudencję. Do działalności jurystów należało: respondere, cavere, agere.

Burzliwie rozwijająca się ekonomia narzuciła konieczność odpowiedniego dostosowania norm prawnych. Jednym ze sposobów były ustawy (leges rogatae) wydawane od tego momentu przez zgromadzenia ludowe. Oprócz tego uchwalano plebiscita na zgromadzeniach plebejskich. Miało to sprawić wzmocnienie reprezentacji biedniejszej części społeczeństwa. Po wprowadzeniu lex Hortensia w 287 r. p.n.e. obowiązywały one cały lud, co ugruntowało tylko pogląd „prawa obywateli” niezależnie od ich prestiżu.

W okresie republiki uchwały senatu wciąż stanowiły tylko zalecenia dla magistratur i nie stanowiły odrębnego źródła obowiązującego prawa. Ważnym źródłem stały się edykty, czyli rozporządzenia wydawane przez wysokie magistratury. Pojawienie się w międzyczasie ius gentium i urzędu praetor pelegrinus otworzyło nowe możliwości dla rozwoju ius civile. Do rozwoju ius Quiritium przyczynił się urząd pretora. Nowo powstałe w ten sposób środki prawne były interpretowane na bieżąco aż do końca republiki przez jurystów.

Mimo wciąż ogromnego wpływu władz państwowych na rozwój prawa rzymskiego, uwolnienie się od władzy despotycznej pozwoliło zwiększyć liczbę osób, które mogą nad tym rozwojem pracować. Należy przyznać rację wielu historykom twierdzącym, że zmiana ustrojowa miała rewolucyjny wpływ na zaistnienie ius Quritium na dłuższy czas. Taki rozwój prawa obywateli znaczył o ogromnej sile głosu ludzkiego nie tylko przy ustanawianiu praw przez władców, ale podkreślał również znaczącą rolę osób zajmujących się interpretacją, a tym samym zainteresowanych swoim losem w społeczeństwie.

Bibliografia:

1. A. Dębiński, Rzymskie prawo prywatne. Kompendium, Warszawa: LexisNexis, 2017

2. W. Rozwadowski, Prawo rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł, Poznań: ARS BONI ET AEQUI, 2003

3. W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa: C.H. Beck, 2014

4. K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa: LexisNexis, 2016

5. M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie. Historia, tradycja, współczesność, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2003

Kodyfikacja rzymska jako próba stworzenia fundamentalnych zasad prawa

Autor: Michał Rudzki

Ogromna liczba konstytucji wydanych w okresie pryncypatu nie przekładała się na istnienie jakiegokolwiek ich zbioru. Pierwszego, na tak dużą skalę, zebrania zbiorów podjęli się prywatni autorzy – Gregoriusz i Hermogenian, którzy stworzyli Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus). Kolejnym takim znaczącym wydarzeniem jest inicjatywa Teodozjusza II, który w 438r. zlecił sporządzenie urzędowego zbioru konstytucji, zwanym Kodeksem teodozjańskim. Na uwagę zasługują zachowane Fragmenta Vaticana, Mosaicarum et Romanarum legum collatio oraz Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti. Sentencje Paulusa z III w. stanowiły kompendium węzłowych zasad prawnych. Cieszyły się one dużym powodzeniem u praktyków. W związku z tym Konstantyn Wielki nadał im moc obowiązującą w swoim okresie panowania. Okres dominatu zapoczątkował ogólny upadek kultury. Prawo uległo upowszechnieniu, czyli wulgaryzacji. Jednakże to w tym okresie przygotowano grunt pod największą w dziejach prawa kodyfikację.

Prawo cesarstwa wschodniorzymskiego na początku VI w. było rozproszone, przestarzałe i sprzeczne. Nie odpowiadało ono już potrzebom społeczno-gospodarczym państwa wschodniego. Zadania stworzenia nowego zbioru prawa podjął się Justynian I Wielki po objęciu władzy w 527r. Uporządkowanie i ujednolicenie systemu prawnego powierzył Trybonianowi. Stał on na czele komisji kodyfikacyjnej. Prace trwały siedem lat i obejmowały: zebranie leges przy pracach nad Kodeksem, zebranie dawnego ius controversum przy pracach nad Digesta, utworzenie podręcznika do prawa dla młodych adeptów przy pracach nad Instytucjami, czy chociażby rozstrzygnięcie kwestii spornych przez samego cesarza (Quin quaqinta decisiones). Kompilatorzy mieli prawo do interpolacji, polegających na wprowadzaniu prawomocnych zmian w tekstach prawniczych. Miało to na celu uspójnienie wielu dzieł, które w swoich treściach często były sprzeczne.

Corpus Iuris Civilis jest zbiorczą nazwą trzech głównych prac powstałych w wyniku kodyfikacji justyniańskiej (Institutiones, Digesta, Codex) oraz Nowel Justyniana. Nazwa utrwaliła się w 1583r. po publikacji całego przetrwałego ustawodawstwa justyniańskiego przez Dionisiusa Gothofreda. Instytucje Justyniana były podręcznikiem do nauki prawa, który zarazem miał moc ustawy. Ułożyła go trzyosobowa komisja i został ogłoszony już w 533r. Przy opracowywaniu zbioru podstawowym materiałem komisji były Instytucje Gaiusa. W swoim podręczniku prawa Gaius ujął rzymskie instytucje prawne oraz ich przeobrażenia w okresie od prawa klasycznego do poklasycznego. Podział prawa w tym dziele na prawo osobowe, prawo rzeczowe i prawo procesowe miał ogromne znaczenie dla systematyki prawa w czasach nowożytnych. Wykład zawarty w podręczniku Justyniana ma charakter abstrakcyjny, nie zawiera rozważań kazuistycznych, co świadczy o stanowczym postępie myśli prawniczej. Twórcy podręcznika przyjęli zasadę anonimowości.

Po śmierci Justyniana w 565r. w cesarstwie bizantyjskim formalnie nadal obowiązywała kodyfikacja justyniańska, ale jej znaczenie było tylko teoretyczne. Nie znajdowała zastosowania praktycznego ze względu na trudności językowe – dominacja języka greckiego. W tej sytuacji cesarze od VII w. dążyli do przystosowania kodyfikacji justyniańskiej do ówczesnych warunków, czego efektem były zbiory prawa rzymsko-bizantyjskiego, tj. Ekloga, Bazyliki i Hexabiblos.

Corpus Iuris Civilis uważa się za najznakomitszy pomnik prawa, który zapewnił prawu rzymskiemu przetrwanie przez następne kilka stuleci. Obecnie nadal pozostaje najważniejszym i najobfitszym źródłem poznania prawa rzymskiego. Był respektowany równie przez germańskich barbarzyńców, szkoły glosatorów i komentatorów w Europie, a przede wszystkim w niemieckiej szkole historycznej prawa Savigny’ego. To świadczy o znaczeniu jakie miała kodyfikacja na przetrwanie podstawowych źródeł powstania i poznania prawa, a jej fundamenty są wykorzystywane w systemach prawnych do dziś.

Bibliografia:

1. A. Dębiński, Rzymskie prawo prywatne. Kompendium, Warszawa: LexisNexis, 2017

2. W. Rozwadowski, Prawo rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł, Poznań: ARS BONI ET AEQUI, 2003

3. W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa: C.H. Beck, 2014

4. K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa: LexisNexis, 2016

5. M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie jako fundament europejskiej kultury prawnej., Zeszyty Prawnicze 1/1, 9-25, 2001

6. M. Kuryłowicz, A. Wiliński, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, Warszawa: Wolters Kluwer, 2008