25.11.2017

Monarchia patrymonialna w rękach piastowskiego księcia polskiego

Autor: Michał Rudzki



Koncepcję monarchii patrymonialnej przyjęto w państwach powstałych w okresie średniowiecza, w tym w Polsce. Oznaczała ona, iż państwo jest rzeczą prywatnoprawną, stanowiącą własność monarchy, który może swobodnie dysponować nim jako całością. Odnosi się to także do poszczególnych ziem i ludności, co wiązało się z wykonywaniem prawa książęcego, czyli ius ducale.

Zgodnie z zasadą państwa patrymonialnego, monarcha uważany był zarówno za władcę kraju, jak i jego prywatnego właściciela. W okresie monarchii wczesnofeudalnej władcy Polski nosili tytuł książęcy w celu podkreślenia prestiżu piastowanego stanowiska. Ogół praw księcia obejmował sprawowanie władzy ustawodawczej, wykonawczej, wojskowej i sądowniczej. Był to praktycznie pełny zasób możliwości panowania nad państwem.


Generalnie zarząd państwa polskiego opierał się na rozbudowanym aparacie urzędniczym księcia wczesnopiastowskiego. Charakterystyczną cechą monarchii patrymonialnej tych czasów był brak rozróżnienia między urzędami państwowymi a dworskimi. Faktycznym zastępcą monarchy w zakresie wymiaru sprawiedliwości, kierowania państwem i dostępnymi wojskowymi był komes pałacowy. Z czasem zaczęto go nazywać wojewodą, ze względu na władzę nad wojskowością regionu. Najważniejszą osobą aparatu urzędniczego na dworze po komesie był kanclerz. Jego głównym zajęciem było prowadzenie korespondencji. Wśród innych dostojników należy zwrócić uwagę na skarbnika, który zarządzał królewskim skarbem, finansami oraz prowadził archiwum książęce. Inne urzędy, które warto wspomnieć to: stolnik (zaopatrzenie stołów książęcych), cześnik (wyposażenie piwnic dostojników), koniuszy, łowczy. Po rozbiciu dzielnicowym w 1138 r. hierarchia urzędnicza uległa rozwojowi, a szczególnie powiększeniu. W celu zapewnienia sprawności zarządzania dzielnicą zostali powołani zastępcy dotychczasowych urzędników – podkomorzy, podczaszy.


Do władcy należało też początkowo sądownictwo, jak już wcześniej zostało to wspomniane. Książę pełnił funkcję najwyższego sędziego. Odciążeniu monarchy w sprawach życia powszedniego miały służyć sądy książęce oraz kasztelańskie, które traktowano jako sądy państwowe. W chwili nieobecności księcia, wyroki  były wydawane przez wojewodów lub kasztelanów w imieniu księcia. Po śmierci Bolesława Krzywoustego na każdym z dworów panującego księcia działał sąd książęcy, a następnie pojawiła się funkcja sędziego dworskiego.


Władza księcia nie oznaczała jednak tylko i wyłącznie instytucji, które służyły mieszkańcom granic dzisiejszej Polski. Wiązało się to także z istnieniem ciężarów wynikających z prawa książęcego, czyli ius ducale. W Polsce wczesnopiastowskiej prawo książęce oznaczało ogół uprawnień monarchy, a więc władzę zwierzchnią , ale też prawo do poboru danin i żądania posług na rzecz księcia i jego świty, tj. aparatu urzędniczego. Takie posługi występowały w postaci służby wojskowej, miru książęcego oraz regaliów. Były to z reguły najbardziej powszechne ciężary, które ponosiła ludność.

Jednym  ciężarów były regale ziemi. Polegały na uznaniu za własność monarchy wszystkich ziem nienależących do możnych. Było to wyrazem postępowego uznawania terytorium za własność władzy państwowej. Podczas okresu panowania pierwszych Piastów doszło także do rozbudowania systemu danin obowiązujących w Polsce. Podstawą tego systemu stała się w XI w. danina z chłopskiego gospodarstwa, czyli poradlne. Na samym początku płacono tę należność w nierogaciźnie, później w zbożu, a z czasem i w pieniądzu.


Posługi związane były także z systemem komunikacji na terenie państwa polskiego. Istniał obowiązek dostarczenia koni wierzchowych na dwór panujących i nazywano to podwodem. Przewód zobowiązywał mieszkańców do transportu przedmiotów wysokiej wartości. Powóz polegał na obowiązku dostarczenia wozu z zaprzęgiem. Monarcha miał bowiem słuszność i należność dokonywania objazdu swojego kraju w celu pilnowania pokoju, ładu i doglądania interesów. W tym czasie utrzymanie drużyny książęcej spadało na barki poddanych, co było określane jako stan.


Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej oraz immunitety zwolniły częściowo ludność od ciężarów prawa książęcego. Wciąż jednak przysługi wykonywane dla księcia i jego drużyny były uciążliwe dla społeczeństwa. Daniny pozwalały utrzymać urzędy państwowe, ale przyczyniały się przy tym do wzrostu niezadowolenia. Władza tak duża skupiona w jednej osobie tym samym mogła przynieść wiele korzyści dla ogólnego obrazu państwa. Z drugiej strony życie w takiej społeczności prowadziło do zarysowania się podziału klasowego.


W czasach współczesnych władza książęca jest głównie tytułem nadającym animuszu i pewnego rodzaju wiary w idee, co łatwo zauważyć na przykładzie takich państw jak Monako, czy Luksemburg. Mimo wciąż piastowanego urzędu księcia, stosowana jest w nich monarchia konstytucyjna, parlamentarna. To uwidacznia różnicę pomiędzy ustrojami, które mają wpływ na poziom zadowolenia mieszkańców. Choćby porównanie księstwa wczesnopiastowskiego i monakijskiego wydawało się oderwane od rzeczywistości, to zauważalna jest zmiana morale ze względu na sposób prowadzenia państwa.



Bibliografia:
1. T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski, Warszawa: C.H. Beck, 2017
2. K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, Warszawa: Wolters Kluwer, 2015
3. J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa: Wolters Kluwer, 2010
4. W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, Warszawa: Wolters Kluwer, 2015

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz