Autor: Michał Rudzki
Koncepcję monarchii patrymonialnej przyjęto w państwach
powstałych w okresie średniowiecza, w tym w Polsce. Oznaczała ona, iż państwo
jest rzeczą prywatnoprawną, stanowiącą własność monarchy, który może swobodnie
dysponować nim jako całością. Odnosi się to także do poszczególnych ziem i
ludności, co wiązało się z wykonywaniem prawa książęcego, czyli ius ducale.
Zgodnie z zasadą państwa patrymonialnego, monarcha uważany
był zarówno za władcę kraju, jak i jego prywatnego właściciela. W okresie
monarchii wczesnofeudalnej władcy Polski nosili tytuł książęcy w celu
podkreślenia prestiżu piastowanego stanowiska. Ogół praw księcia obejmował
sprawowanie władzy ustawodawczej, wykonawczej, wojskowej i sądowniczej. Był to
praktycznie pełny zasób możliwości panowania nad państwem.
Generalnie zarząd państwa polskiego opierał się na
rozbudowanym aparacie urzędniczym księcia wczesnopiastowskiego.
Charakterystyczną cechą monarchii patrymonialnej tych czasów był brak
rozróżnienia między urzędami państwowymi a dworskimi. Faktycznym zastępcą
monarchy w zakresie wymiaru sprawiedliwości, kierowania państwem i dostępnymi
wojskowymi był komes pałacowy. Z czasem zaczęto go nazywać wojewodą, ze względu
na władzę nad wojskowością regionu. Najważniejszą osobą aparatu urzędniczego na
dworze po komesie był kanclerz. Jego głównym zajęciem było prowadzenie
korespondencji. Wśród innych dostojników należy zwrócić uwagę na skarbnika,
który zarządzał królewskim skarbem, finansami oraz prowadził archiwum książęce.
Inne urzędy, które warto wspomnieć to: stolnik (zaopatrzenie stołów
książęcych), cześnik (wyposażenie piwnic dostojników), koniuszy, łowczy. Po
rozbiciu dzielnicowym w 1138 r. hierarchia urzędnicza uległa rozwojowi, a
szczególnie powiększeniu. W celu zapewnienia sprawności zarządzania dzielnicą
zostali powołani zastępcy dotychczasowych urzędników – podkomorzy, podczaszy.
Do władcy należało też początkowo sądownictwo, jak już
wcześniej zostało to wspomniane. Książę pełnił funkcję najwyższego sędziego.
Odciążeniu monarchy w sprawach życia powszedniego miały służyć sądy książęce
oraz kasztelańskie, które traktowano jako sądy państwowe. W chwili nieobecności
księcia, wyroki były wydawane przez
wojewodów lub kasztelanów w imieniu księcia. Po śmierci Bolesława Krzywoustego
na każdym z dworów panującego księcia działał sąd książęcy, a następnie
pojawiła się funkcja sędziego dworskiego.
Władza księcia nie oznaczała jednak tylko i wyłącznie
instytucji, które służyły mieszkańcom granic dzisiejszej Polski. Wiązało się to
także z istnieniem ciężarów wynikających z prawa książęcego, czyli ius ducale. W Polsce wczesnopiastowskiej
prawo książęce oznaczało ogół uprawnień monarchy, a więc władzę zwierzchnią ,
ale też prawo do poboru danin i żądania posług na rzecz księcia i jego świty,
tj. aparatu urzędniczego. Takie posługi występowały w postaci służby wojskowej,
miru książęcego oraz regaliów. Były to z reguły najbardziej powszechne ciężary,
które ponosiła ludność.
Jednym ciężarów były
regale ziemi. Polegały na uznaniu za własność monarchy wszystkich ziem nienależących
do możnych. Było to wyrazem postępowego uznawania terytorium za własność władzy
państwowej. Podczas okresu panowania pierwszych Piastów doszło także do
rozbudowania systemu danin obowiązujących w Polsce. Podstawą tego systemu stała
się w XI w. danina z chłopskiego gospodarstwa, czyli poradlne. Na samym
początku płacono tę należność w nierogaciźnie, później w zbożu, a z czasem i w
pieniądzu.
Posługi związane były także z systemem komunikacji na terenie
państwa polskiego. Istniał obowiązek dostarczenia koni wierzchowych na dwór
panujących i nazywano to podwodem. Przewód zobowiązywał mieszkańców do
transportu przedmiotów wysokiej wartości. Powóz polegał na obowiązku
dostarczenia wozu z zaprzęgiem. Monarcha miał bowiem słuszność i należność
dokonywania objazdu swojego kraju w celu pilnowania pokoju, ładu i doglądania
interesów. W tym czasie utrzymanie drużyny książęcej spadało na barki
poddanych, co było określane jako stan.
Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej oraz immunitety
zwolniły częściowo ludność od ciężarów prawa książęcego. Wciąż jednak przysługi
wykonywane dla księcia i jego drużyny były uciążliwe dla społeczeństwa. Daniny
pozwalały utrzymać urzędy państwowe, ale przyczyniały się przy tym do wzrostu
niezadowolenia. Władza tak duża skupiona w jednej osobie tym samym mogła
przynieść wiele korzyści dla ogólnego obrazu państwa. Z drugiej strony życie w
takiej społeczności prowadziło do zarysowania się podziału klasowego.
W czasach współczesnych władza książęca jest głównie tytułem
nadającym animuszu i pewnego rodzaju wiary w idee, co łatwo zauważyć na
przykładzie takich państw jak Monako, czy Luksemburg. Mimo wciąż piastowanego
urzędu księcia, stosowana jest w nich monarchia konstytucyjna, parlamentarna.
To uwidacznia różnicę pomiędzy ustrojami, które mają wpływ na poziom
zadowolenia mieszkańców. Choćby porównanie księstwa wczesnopiastowskiego i
monakijskiego wydawało się oderwane od rzeczywistości, to zauważalna jest zmiana
morale ze względu na sposób prowadzenia państwa.
Bibliografia:
1. T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski,
Warszawa: C.H. Beck, 2017
2. K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, Warszawa: Wolters
Kluwer, 2015
3. J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju
i prawa polskiego, Warszawa: Wolters Kluwer, 2010
4. W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, Warszawa:
Wolters Kluwer, 2015
