Analiza przepisów koddeksu karnego- art. 300 § 1 i 300 § 2

Autor: Marcin Borowski

Przedmiot opinii: Czym różnią się przestępstwa z artykułu 300 § 1 i 300 § 2 k.k. Czy w związku z tym przestępstwo z art. 300 §2 jest typem kwalifikowanym do przestępstwa z art. 300 §1 czy innym przestępstwem?
 

Analiza prawna:  Przedmiotem ochrony przepisów art. 300 są interesy majątkowe wierzyciela (lub wierzycieli) przed działaniami dłużnika udaremniającymi lub uszczuplającymi zaspokojenie jego roszczeń majątkowych, a ponadto ponadindywidualny interes społeczny w postaci przestrzegania zasad uczciwości i rzetelności w sprawach majątkowych, w szczególności w obrocie gospodarczym (dalszy przedmiot ochrony).

W § 1 omawianego artykułu penalizuje się zachowania dłużnika, który wobec grożącej mu niewypłacalności lub upadłości udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że składniki swego majątku usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy albo rzeczywiście lub pozornie obciąża. W § 2 penalizacji podlegają analogiczne działania dłużnika, które zmierzają do udaremnienia egzekucji jego majątku.

Strona przedmiotowa czynu zabronionego z art. 300 § 1 k.k. składa się z następujących nierozłącznych elementów:

1. czynności sprawczych w postaci usuwania, ukrywania, zbywania, darowania, niszczenia, obciążania i uszkadzania;
2. okoliczności towarzyszącej realizacji czynności sprawczych w postaci: grożącej niewypłacalności lub upadłości sprawcy czynności karalnych
3. skutku w postaci udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia swojego wierzyciela przez sprawcę czynności karalnych.

Natomiast na stronę przedmiotową czynu zabronionego z art. 300 § 2 k.k. składają się:

1. czynności sprawcze w postaci usuwania, ukrywania, zbywania, darowania, niszczenia, obciążania i uszkadzania,
2. okoliczności towarzyszące realizacji czynności sprawczych w postaci: zajętego lub zagrożonego zajęciem majątku sprawcy
3. skutek w postaci: udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia swojego wierzyciela przez sprawcę czynności karalnych.

W typach czynu zabronionego określonych w art. 300 § 1 oraz 2 znamię skutku zostało oznaczone identycznie: alternatywnie jako udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela. Nie każde udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela jest karalne z mocy art. 300 § 1 lub 2, ale tylko udaremnienie lub uszczuplenie sprowadzone przez czynności sprawcze taksatywnie wymienione w tych przepisach. Skutek przestępny w wypadku przestępstw określonych w art. 300 § 1 i 2 może wystąpić bądź jako udaremnienie, bądź jako uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela. Okoliczność, że ustawodawca obok pojęcia "udaremnienie" posłużył się również pojęciem "uszczuplenie", przesądza o ich interpretacji.

Przez udaremnienie zaspokojenia wierzyciela należy rozumieć wyłącznie całkowite uniemożliwienie zaspokojenia jego roszczenia (wierzyciel nie znajdzie zaspokojenia nawet w części).

Przez uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela należy natomiast rozumieć uniemożliwienie zaspokojenia jego roszczenia w jakiejkolwiek części (ale nie w całości). Wymaganie, aby było to ograniczenie znaczne (tak na tle art. 6 § 1 ustawy o ochronie obrotu gospodarczego J. Wojciechowski, Ustawa o ochronie..., s. 41), nie ma uzasadnienia w brzmieniu przepisów art. 300 § 1 i 2. Innymi słowy, okoliczność, że dłużnik nieznacznie tylko uszczuplił zaspokojenie swojego wierzyciela, nie ma żadnego znaczenia w płaszczyźnie znamion typów czynu zabronionego, o których mowa w art. 300 § 1 i 2. Będzie natomiast miała istotny wpływ na ocenę karygodności zachowania się sprawcy, co może prowadzić do zastosowania art. 1 § 2 (M. Zoll Komentarz). Udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela, o którym mowa w przepisach art. 300 § 1 i 2, zawsze jest wyrządzeniem wierzycielowi szkody. Oba skutki przestępne określone w przepisach art. 300 § 1 i 2 są rozłączne w tym sensie, że względem określonego wierzyciela nie mogą wystąpić równocześnie. Dla zrealizowania znamienia skutku przewidzianego w art. 300 § 1 i 2 wystarczy udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia już choćby jednego wierzyciela. Przy tym może to być każdy z wierzycieli dłużnika, względem którego dłużnik ponosi odpowiedzialność osobistą - źródło powstania roszczenia wierzyciela jest obojętne.

Jak widać czynności wykonawcze sprawcy z art. 300 § 2 k.k. są powtórzeniem czynności z § 1 art. 300 k.k. Podobnie jest ze skutkiem. Mimo, iż wydawać by się mogło że czyn zabroniony jest przestępstwem przeciwko wymiarowi sprawiedliwości to Sąd Najwyższy jednoznacznie  stwierdził w swym uzasadnieniu do wyroku z dnia 4 listopada 2002 r. III KK 283/02, że określone w art. 300 §2 k.k. zachowanie dłużnika, mające na celu udaremnienie wykonania orzeczenia sądu, w istocie sprowadza się do udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia swojego wierzyciela.

Odmiennie aniżeli w wypadku przestępstwa określonego w art. 300 § 1, przedmiotem oddziaływania sprawcy przestępstwa określonego w art. 300 § 2 nie może być każdy składnik jego majątku, ale jedynie składnik "zajęty lub zagrożony zajęciem". Do dziś pełną aktualność zachowało następujące, przedwojenne jeszcze, orzeczenie SN: "Mienie jest "zajęte" z chwilą dokonania ustawowych formalności zajęcia przez uprawnioną do tego władzę, a stan "zajęcia" trwa ustawowo dopóty, dopóki nie zostanie uchylony w toku (...) przepisanego postępowania" (wyrok z 11 stycznia 1938 r., 1 K. 1482/37, Zbiór Orzeczeń SN. Orzeczenia Izby Karnej 1938, z. VII, poz. 163). Dodać tu tylko trzeba, że niekiedy stan zajęcia powstanie z mocy samego prawa, niekiedy też z mocy samego prawa zajęcie upadnie.

Różnica między art. 300 § 1 a art. 300 § 2 zachodzi jedynie w kontekście okoliczności towarzyszących realizacji czynności sprawczych. Przedmiotem czynu z art. 300 § 2 KK jest nie całe jego mienie (tak jak w przestępstwie z art. 300 § 1 KK), lecz tylko mienie zajęte lub zagrożone zajęciem. O ile w przypadku art. 300 § 1 k.k. wystarczającym wydaje się być wskazanie samego zaistnienia czynności, np. usuwanie, to w przypadku § 2 zabieg ten wydaje się być dopiero pierwszym etapem wykazania tej czynności. W dalszej kolejności, sąd zmuszony jest bowiem do zbadania, czy rozważana czynność odnosi się do składnika zajętego lub zagrożonego zajęciem. Innymi słowy, w § 1 wystarczy podanie czynności, a w § 2 niezbędne jest dokładne jej opisanie. Postrzeganie art. 300 § 2 jako posiadającego cechy wpływające na większą szkodliwość społeczną czynu jest bezzasadne. Społeczna szkodliwość czynu jest de facto taka sama stąd nie ma mowy o przestępstwie typu kwalifikowanego w art. 300 § 2 w stosunku do art. 300 § 1.

Typem kwalifikowanym przestępstwa z art. 300 § 1 jest natomiast przestępstwo z art. 300 § 3. Do znamion kwalifikujących należy przede wszystkim wyrządzenie szkody wielu wierzycielom. Ustawodawca posłużył się nieostrym pojęciem znamienia kwalifikującego, jakim jest określenie "wielu wierzycieli". Biorąc pod uwagę fakt, iż § 1 wymienia tylko jednego wierzyciela, określenie "wielu" użyte w § 3 należy interpretować jako "więcej niż jednego".

Odpowiedź: Przestępstwo z art. 300 § 2 jest podstawowym typem przestępstwa a nie typem kwalifikowanym przestępstwa z art. 300 § 1.